امام صادق (ع) عظمت ویژه‌ای برای رسول خدا (ص) قائل بود. هنگام نقل حدیث از پیامبر (ص)، حال ایشان دگرگون می‌شد و رنگ چهره‌اش تغییر می‌کرد. مالک بن انس نقل می‌کند که این تأثیر چنان شدید بود که آشنایان، امام را در آن حال نمی‌شناختند.
مشورت یکی از اصول موفقیت در زندگی است. امام صادق (ع) می‌فرمایند: “هیچ تکیه‌گاهی مطمئن‌تر از مشورت نیست.” قرآن نیز مؤمنان را به مشورت در امور توصیه کرده است. غفلت از مشورت گاه مشکلات بزرگی به همراه دارد، در حالی که پیامبر اکرم (ص) مشورت با افراد عاقل و خیرخواه را مایه برکت و هدایت می‌دانند.
در فرهنگ قرآن و عترت، هر عمل نیک پاداشی معین دارد، اما صبر و استقامت، پاداشی بی‌حد و حصر خواهد داشت که تنها خداوند از میزان آن آگاه است. پیشوایان دین نه‌تنها در برابر سختی‌ها صبر می‌کردند، بلکه همواره شاکر و راضی به تقدیر الهی بودند.
امام صادق (علیه‌السلام) به عنوان بصری نُه توصیه مهم کردند که برای تقرب به خدا ضروری است: سه مورد درباره تربیت بدن، سه مورد در باب بردباری، و سه مورد درباره علم. حضرت تأکید کردند که این توصیه‌ها را حفظ کرده و در عمل به آنها کوتاهی نکند.
امام صادق (علیه‌السلام) درباره اهمیت صله رحم تأکید کرده و آن را عاملی برای آبادانی شهرها و طولانی شدن عمر دانسته‌اند. ایشان بیان کرده‌اند که حتی یک سلام یا جرعه‌ای آب می‌تواند موجب حفظ این پیوند شود. همچنین، بهترین نوع صله رحم را خودداری از آزار خویشاوندان دانسته‌اند.
مکتب امام صادق (علیه‌السلام) با پرورش شاگردان برجسته‌ای در حوزه‌های مختلف علمی، غنای فکری و توانایی خود را در هدایت جامعه نشان داد. شاگردانی مانند زراره در فقه، هشام بن حکم در مباحث امامت، و أبان بن تغلب در ادبیات عرب، نمونه‌هایی از تخصص‌گرایی در این مکتب هستند.
مکتب امام صادق (علیه‌السلام) همچون دانشگاهی بزرگ، تأثیر شگرفی بر علوم اسلامی گذاشت و زمینه‌ساز پیشرفت‌های علمی و فقهی شد. با تربیت چهار هزار شاگرد، از جمله برجسته‌ترین متفکران، این مکتب نقش مهمی در استنباط احکام، نقد حدیث و گسترش دانش در جهان اسلام ایفا کرد.
این روایت نشان‌دهنده سیره عملی امام صادق (علیه‌السلام) در کمک به دیگران، حفظ کرامت انسانی و تطابق گفتار و کردار است. امام نه تنها مردم را به نیکوکاری دعوت می‌کردند، بلکه خود نیز به صورت عملی به آن پایبند بودند، حتی در نهایت پنهان‌کاری، تا عزت نیازمندان حفظ شود.
این سخن امام صادق (علیه‌السلام) به خوبی نشان‌دهنده اصول اخلاقی و انسانی در برخورد با مخالفان و اهل باطل است. امام صادق (علیه‌السلام) نه تنها شیعیان را به صبر و مدارا با دیگران دعوت می‌کنند، بلکه این رفتار را جزو ویژگی‌های ضروری برای شخصیت شیعه می‌دانند. این توصیه‌ها در راستای نشان دادن بزرگواری، بردباری و رعایت اصول اخلاقی در مواجهه با اختلافات است.
امام صادق (علیه‌السلام) با دقت به مصادف فرمودند که کسب درآمد باید بر پایه انصاف و عدالت باشد. حضرت از تبانی و گران‌فروشی که باعث ظلم به مردم می‌شود، پرهیز می‌کردند. ایشان بر این باور بودند که تجارت باید با صداقت و رعایت حقوق دیگران همراه باشد.
زکریا بن ابراهیم، جوانی تازه مسلمان، از امام صادق (علیه‌السلام) درباره ارتباط با خانواده‌اش که نصرانی بودند، سوال کرد. امام فرمودند: با مادرت که نابینا است، مهربان باش و پس از وفاتش، خودت امور دفن او را انجام ده و از این مسئولیت سر باز نزن، که این نشان‌دهنده احترام به والدین است.
در دوران امام صادق (علیه السلام)، با زوال حکومت مروانیان و به دنبال آن فراهم شدن آزادی‌های سیاسی، مردم به تدریج به مسائل مذهبی بازگشتند و مرکزیت علمی مدینه تقویت شد. امام صادق (علیه السلام) به عنوان محور تدریس فقه جعفری، در این دوره به گشایش بحث‌های علمی و حل مشکلات فقهی پرداخت.
عنوان بصری که 94 سال از عمرش گذشته بود، با ورود امام صادق (علیه السلام) به مدینه و درک عظمت ایشان، تصمیم گرفت نزد حضرت علم بیاموزد. باوجود مشکلات و محدودیت‌های زمانی، عشق به علم امام (علیه السلام) او را به سمت حضرت کشاند. پس از مدت‌ها صبر، امام او را پذیرفت و عنوان بصری از دریای علم الهی سیراب شد.
در یکی از جلسات علمی امام صادق (علیه السلام)، هشام بن حکم با توانمندی‌های علمی خود توانست تمامی شبهات مرد شامی را پاسخ دهد. امام صادق (علیه السلام) با احترام به هشام گفتند: “هشام با دل و زبان و دستش یاور ماست.” این جمله نشان‌دهنده جایگاه علمی و دینی هشام در مکتب امام بود.
امام صادق (علیه السلام) در شب‌های بارانی برای کمک به فقرا از منزل خارج می‌شد. معلی، خدمتکار امام، در این ماجرا همراه او بود. امام نانی که از دستش افتاده بود را جمع کرد و به فقرا داد. وقتی از امام پرسیدند که آیا فقرا حق را می‌شناسند، ایشان پاسخ دادند که اگر می‌شناختند، آنها را شریک خود می‌کردند.
ابوبصیر می‌گوید: پس از وفات امام صادق (علیه السلام)، به خانه ایشان رفتم تا تسلیت بگویم. حمیده، همسر امام، گریست و من نیز همراه او گریستم. او گفت: اگر در لحظات آخر عمر امام بودی، شاهد قضیه‌ای عجیب بودی. امام در دقایق آخر چشمانشان را باز کردند و فرمودند: “تمام خویشان و نزدیکان را حاضر کنید.” سپس فرمودند: “کسانی که نماز را سبک می‌شمارند، شفاعت ما به آنان نمی‌رسد.”
در زمان امام صادق (علیه السلام)، زمینه برای نشر علوم اسلامی فراهم بود. با انقراض سلطنت اموی و تثبیت نشدن سلطنت عباسی، بنی عباس به دلیل استفاده از مظلومیت اهل بیت، روابط بهتری با آنان داشتند. امام صادق (علیه السلام) به نشر علوم مختلف پرداخته و هزاران دانشمند تربیت کردند که به اطراف جهان پراکنده شدند و مذهب شیعه به مذهب جعفری معروف شد.
جوان‌مردی در نگاه امام صادق (علیه السلام) به معنای اطاعت از دستورات الهی است. یعنی باید در جایی که خداوند نهی کرده، نباشیم و در جایی که او سفارش کرده، حضور داشته باشیم. این اطاعت، نشانه واقعی مردانگی و وفاداری به خداوند است که باید در تمام زندگی‌مان رعایت شود.
امام صادق (علیه السلام) برای تسکین دردهای روحی بیمار، اهمیت زیادی به عیادت از او می‌دادند. وقتی همراهانش قصد عیادت از بیماری داشتند، حضرت از آنان خواست تا هدیه‌ای مانند سیب یا عطر همراه داشته باشند، زیرا هدیه دادن به بیمار، آرامش روانی او را افزایش می‌دهد و نشان‌دهنده محبت و توجه است.
حضرت صادق (علیه السلام) در رساله‌ای به عبدالله نجاشی، بر اهمیت حفظ خون مردم، مهربانی، حسن معاشرت، رفق با نیازمندان و رفع کمبودها تأکید کردند. ایشان همچنین فرمودند که کمک به گرسنگان و عدم بی‌توجهی به همسایگان، از اصول ایمان به خدا و قیامت است.
