سیاست عباسیان در زمان امام جواد (علیه‌السلام) ایجاد محدودیت برای ارتباط شیعیان با امام بود. با این حال، شیعیان از طریق وکلا، ایام حج و سفر به مدینه با ایشان ارتباط داشتند. شهرهای ری، قم، خراسان و سیستان از مراکز مهم شیعی بودند و شخصیت‌هایی مانند احمد بن محمد بن عیسی و علی بن مهزیار، از اصحاب امام محسوب می‌شدند.
امام جواد (علیه‌السلام) فرمودند: “خیر بشر در تفاوت ویژگی‌هاست و هلاکتش در یکنواختی.” تفاوت‌های انسانی باعث تکامل اجتماع و تقسیم کار می‌شود. اگر همه یکسان بودند، نظام زندگی مختل می‌شد. این تفاوت‌ها نشانه حکمت الهی و ابزاری برای آزمون انسان‌هاست.
انسان برای بندگی خدا آفریده شده، اما با وسوسه‌های نفس و شیطان مواجه است. امام جواد (ع) در پاسخ به فردی که از وسوسه‌های درونی شکایت داشت، توصیه فرمودند که به خدا پناه ببرد و بگوید: «آمَنَّا بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ و لا حول و لا قوة إلا بالله».
وقتی زندگی به بن‌بست می‌رسد، امام جواد (ع) راه نجات را تقوا معرفی می‌کند: «اگر درهای آسمان و زمین بسته شود، با تقوا راهی گشوده می‌شود.» قرآن نیز وعده داده که پرهیزگاران از مشکلات رهایی می‌یابند. البته تقوا باید با تلاش همراه باشد، نه کنار گذاشتن کار و کوشش.
پس از شهادت امام رضا (ع)، مأمون برای فریب افکار عمومی امام جواد (ع) را به بغداد دعوت کرد. قاسم بن عبدالرحمن، زیدی‌مذهب، امام را دید و در ذهن خود او را ساحر خواند. امام با تلاوت آیاتی از قرآن، افکار او را آشکار کرد. قاسم از اشتباه خود برگشت و ایمان آورد.
پس از شهادت امام رضا (ع)، مأمون برای پنهان‌سازی جنایت خود، تظاهر به اندوه کرد، اما شیعیان او را عامل قتل دانستند. برای کنترل اوضاع، مأمون توطئه‌ای دیگر چید و امام جواد (ع) را در سال ۲۰۴ هجری قمری به بغداد آورد و دخترش ام‌فضل را به عقد ایشان درآورد.
امام جواد (ع) می‌فرمایند: **”اعتماد به خداوند، بهای هر چیز گران و نردبانی به هر مقام بلند است.”** این حدیث نشان می‌دهد که توکل بر خدا کلید پیشرفت و موفقیت در زندگی است. اعتماد به لطف الهی، مسیر دستیابی به اهداف را هموار می‌سازد.
امام جواد (ع) فرمودند: **”طواف به نیابت از اوصیاء جایز است.”** و بر انجام طواف به نیابت از اهل‌بیت (ع) تأکید کردند، به‌ویژه به نیابت از حضرت فاطمه (س). این نشان‌دهنده جایگاه والای محبت و ولایت اهل‌بیت در اعمال عبادی است که باعث پذیرش و کمال دین می‌شود.
امام جواد (ع) فرمودند: **”مرگ همانند خوابی است که هر شب شما را فرا می‌گیرد، با این تفاوت که بیداری آن، روز قیامت است.”** شباهت خواب و مرگ، ما را به تأمل و آمادگی برای آخرت دعوت می‌کند. هر بیداری، فرصتی دوباره برای جبران و آماده‌سازی زندگی پس از مرگ است.
امام جواد (ع) با پذیرش ازدواج با دختر مأمون، هم از خطر قتل مصون ماند و هم از نفوذ دستگاه خلافت بر شیعیان جلوگیری کرد. بااین‌حال، نارضایتی خود را از زندگی در دربار پنهان نمی‌کرد و فرمود: **”نان جوین و نمک در کنار قبر رسول خدا برایم خوش‌تر از این زندگی است.”**
امام جواد (ع) در کلامی ژرف می‌فرمایند: **”اعتماد به خدا، بهای هر متاع گران‌بها و نردبان ترقی برای وصول به هر مقام بلندی است.”** این بیان، نقطه اتکای حقیقی بشر را معرفی می‌کند؛ نه مال، نه مقام و نه حتی قدرت نفس، بلکه **تکیه بر قدرت لایزال الهی** رمز سعادت واقعی انسان است.
امامت امام جواد (ع) با توجه به سن کم ایشان، سؤالاتی را برای شیعیان برانگیخت. اما شیعیان با تکیه بر اصول قرآنی و الهی، علم سرشار و پاسخگویی بی‌نقص امام را معیار شناخت قرار دادند. مناظرات امام با دانشمندان، برتری علمی ایشان را اثبات و مشروعیت امامتشان را تقویت کرد.
امام جواد (علیه‌السلام) در سن هفت سالگی به امامت رسید که این امر پرسش‌هایی را در جامعه برانگیخت. قرآن نیز از پیامبرانی چون عیسی و یحیی (علیهماالسلام) یاد کرده که در کودکی به مقام نبوت رسیدند. امام رضا (علیه‌السلام) با آگاه‌سازی شیعیان و تأکید بر علم الهی امام جواد، زمینه‌ساز پذیرش امامت ایشان شد.
پس از شهادت امام رضا (علیه‌السلام)، مأمون امام جواد (علیه‌السلام) را با احترام به بغداد دعوت کرد. بنی‌عباس به دلیل سن کم حضرت مخالفت کردند، اما مأمون با آگاهی از علم ایشان، مناظره‌ای علمی ترتیب داد. امام جواد (علیه‌السلام) با استناد به آیات قرآن، امامت در کودکی را اثبات کرد.
امام جواد (علیه‌السلام) در سن کم به امامت رسید، اما علم الهی ایشان در مناظرات و پاسخگویی به مسائل فقهی آشکار شد. مأمون برای اثبات برتری علمی امام، مناظراتی ترتیب داد، اما امام با دانش بی‌نظیر خود همگان را شگفت‌زده کرد و مشروعیت امامت خویش را ثابت نمود.
امام جواد (علیه‌السلام) با علم الهی خود قاسم بن عبدالرحمن، که زیدی مذهب بود، را متحول کرد. هنگام ورود امام به بغداد، قاسم با انکار امامت او در دل، مورد خطاب مستقیم امام قرار گرفت. امام با آیات قرآن، اندیشه اشتباه او را اصلاح کرد و قاسم به امامت ایشان ایمان آورد.
امام جواد (علیه‌السلام) از علم الهی برخوردار بود و در برابر علمای بزرگ و حتی مأمون عباسی برتری داشت. این علم نه از راه تجربه، بلکه از طریق الهام و ارتباط الهی به او عطا شده بود. در پاسخ به شکاکان، امام با استدلالی قاطع فرمود که اگر خداوند بتواند علمی را به پشه‌ای عطا کند، او که برگزیده خداست، از این علم بهره‌مندتر است.
امام جواد (علیه‌السلام) با وجود مشکلات فراوان، از جمله سن کم، محدودیت‌های حکومتی و سخت‌گیری در ارتباط با شیعیان، از طریق ملاقات‌های محدود، نامه‌نگاری و شبکه وکلا به نشر علوم اسلامی و مبارزه با فرقه‌های منحرف پرداخت. ایشان شیعیان را در برابر اهل حدیث، واقفه و غلات راهنمایی کرده و به نشر و تقویت فقه شیعه کمک کرد.
امام جواد (علیه‌السلام) در مواجهه با سختی‌ها، صبر و توکل به خدا را به شیعیان آموخت. بلاها وسیله‌ای برای تربیت و رشد روحی انسان هستند و افرادی که در برابر مشکلات استقامت می‌کنند، قوی‌تر و با اراده‌تر می‌شوند. ایشان در واکنش به سرقت اموال خود، شکیبایی را بر نارضایتی ترجیح داد و بر پاداش الهی تأکید کرد.
امام جواد (علیه‌السلام) درسی ارزشمند درباره مدارا و نیکی به دیگران آموختند. در ماجرای مرد سیستانی، ایشان با نوشتن نامه‌ای کوتاه اما حکیمانه، دل والی را نرم کرده و مشکل آن مرد را حل کردند. این نشان می‌دهد که مهربانی و حسن خلق، کلید حل بسیاری از مشکلات است.
