باسمه تعالی
یکی از مسائلی که قرآن کریم به آن توجه ویژه‌ای داشته، مسئولیت امت اسلامی در قبال پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله) است که همان اطاعت از او می‌باشد. پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله) به عنوان «نبی» (کسی که از غیب آگاه است) شناخته می‌شود؛ زیرا او وحی را از سوی خداوند متعال دریافت می‌کند. همچنین به عنوان «رسول» (فرستاده) معرفی شده است؛ چراکه مسئولیت رساندن پیام الهی به مردم را بر عهده دارد. با این حال، پیامبر در این دو جایگاه، اختیاری برای امر و نهی شخصی ندارد، بلکه تنها دریافت‌کننده و ابلاغ‌کننده وحی است.
با این وجود، قرآن کریم در آیات متعددی بر مسئله اطاعت از پیامبر خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله) تأکید کرده است. برای درک بهتر این آیات، باید میان دو نوع اطاعت تفاوت قائل شد.
الف) اطاعت از پیامبر در ابلاغ اوامر الهی
برخی از آیات قرآن، مردم را به اطاعت از پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) فرمان داده‌اند، اما در عین حال نشان می‌دهند که این اطاعت، در حقیقت اطاعت از دستورات الهی است که پیامبر ابلاغ می‌کند. این شامل انجام واجبات و پرهیز از محرمات است. بدیهی است که در این معنا، اطاعت از پیامبر همان راهی برای اطاعت از خداوند متعال است و موضوع اطاعت یا نافرمانی از شخص پیامبر مطرح نیست. به همین دلیل قرآن کریم می‌فرماید:
«وظیفه پیامبر تنها رساندن (پیام الهی) است و خداوند از آنچه آشکار می‌سازید و آنچه پنهان می‌دارید، آگاه است.» (مائده: ۹۹)
اگرچه ظاهر این احکام به صورت اطاعت از پیامبر جلوه می‌کند، اما در حقیقت اطاعت از فرامین الهی است، نه شخص پیامبر. قرآن کریم این نوع اطاعت را در جای دیگری چنین توضیح می‌دهد:
«کسی که از پیامبر اطاعت کند، در حقیقت از خدا اطاعت کرده است…» [1]
ب) اطاعت از پیامبر در امور اجتماعی، سیاسی و حکومتی
نوع دیگری از اطاعت از پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) در آیاتی از قرآن بیان شده که پیامبر را به عنوان «اولوالامر» (صاحبان ولایت و اختیار)، فرمانده، داور و حاکم معرفی می‌کند. در این جایگاه، پیامبر اختیاراتی برای تنظیم امور جامعه دارد و حق امر و نهی در مسائل اجتماعی را دارا می‌باشد. در چنین مواردی، اطاعت از شخص پیامبر امری ضروری است.
برخی از آیاتی که این نوع اطاعت را بیان می‌کنند، عبارتند از:
- «ای کسانی که ایمان آورده‌اید! از خدا اطاعت کنید و از پیامبر و اولوالامر (صاحبان ولایت از میان خودتان) نیز اطاعت کنید[2]…»
در این آیه، پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) بدون شک در زمره اولوالامر قرار دارد، اما از باب احترام و جایگاه ویژه، نام او به طور جداگانه ذکر شده است.
2. «ولی نه! به پروردگارت سوگند که آنان مؤمن نخواهند بود، مگر آنکه تو را در آنچه میان آنان مورد اختلاف است، داور قرار دهند و سپس از حکمی که صادر کرده‌ای، در دل خود احساس ناراحتی نکنند و کاملاً تسلیم باشند[3].»
در این آیه، پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) به عنوان داور و حَکَم در اختلافات اجتماعی معرفی شده است. اگر از او اطاعت نشود، قضاوت بی‌معنا و جامعه دچار هرج‌ومرج خواهد شد.
3. «مؤمنان واقعی کسانی هستند که به خدا و پیامبرش ایمان دارند و هنگامی که با او در امری مهم گرد هم آمده‌اند، تا زمانی که اجازه نگرفته‌اند، آنجا را ترک نمی‌کنند. آنان که از تو اجازه می‌گیرند، همان کسانی هستند که به خدا و پیامبرش ایمان دارند. پس، هرگاه از تو برای کاری اجازه خواستند، به هر یک از آنان که خواستی، اجازه ده و برایشان از خدا طلب آمرزش کن؛ زیرا خداوند آمرزنده و مهربان است.»[4]
در این آیه، درخواست اجازه هنگام ترک جلسات مهم یا میدان نبرد، اهمیت موقعیت پیامبر را نشان می‌دهد. این نشان‌دهنده آن است که تمام حرکات جامعه باید تحت نظارت پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) باشد.
4. «پیامبر بر مؤمنان از خودشان سزاوارتر است[5]…»
این جایگاه ویژه، که در هیچ دین دیگری سابقه ندارد، از سوی خداوند به پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) داده شده است تا او بر امت خود ولایت داشته باشد و مردم اوامر او را بر خواسته‌های خود مقدم بدارند. مفهوم این آیه در آیه ۳۶ همین سوره واضح‌تر بیان شده است:
«و هیچ مرد و زن مؤمنی را نرسد که چون خدا و پیامبرش به کاری فرمان دهند، برای آنان در کارشان اختیاری باشد. و هر کس خدا و پیامبرش را نافرمانی کند، قطعاً دچار گمراهی آشکاری شده است.»
این ولایت و اختیارات پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) نشانه دیکتاتوری نیست، زیرا اگر او یک فرد عادی بود، چنین اختیاری تنها منجر به استبداد می‌شد. اما پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) شخصیتی است که از هر گونه خودخواهی پاک شده، چیزی جز رضای الهی نمی‌خواهد، و رفتار و گفتار او با تأیید روح‌القدس است. او از هر خطا و اشتباهی مبرا بوده و فرمان‌هایش همان فرامین الهی است که از زبان او جاری می‌شود.
دامنه اطاعت از پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله)
بر اساس آیاتی که اطاعت از پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) را مطرح کرده‌اند، این اطاعت محدود به مسائل عبادی و دینی نیست، بلکه شامل حوزه‌های سیاسی، قضایی و نظامی نیز می‌شود. علاوه بر تبیین احکام دینی، پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) رهبر سیاسی، داور، و فرمانده نظامی نیز هست و در همه این امور باید از او اطاعت شود.
بنابراین، بر هر مسلمانی واجب است که در تمامی مسائل سیاسی، قضایی، نظامی و اجتماعی به پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) رجوع کرده و از فرامین او سرپیچی نکند.
(برگرفته از کتاب «منشور جاوید»، نوشته آیت‌الله جعفر سبحانی، با برخی تغییرات و خلاصه‌سازی‌ها)
پاورقی ها:
[1] نساء: ۸۰
[2] آیه ۵۹ سوره نساء
[3] آیه ۶۵ سوره نساء
[4] آیه ۶۲ سوره نور
[5] آیه ۶ سوره احزاب