باسمه‌تعالی
پرسش:
معنای غیبت حضرت مهدی عجل‌الله‌تعالی‌فرجه چیست و آیا بهره بردن از امام غایب امکان‌پذیر است؟
- حضور دائمی هدایتگران (حجت‌های) الهی
از آغاز آفرینش عالم، خدای متعال چنین خواسته که همواره نماینده‌ای از جانب او بر کره‌ی خاکی حضور داشته باشد. این برگزیده‌ی الهی با عنوان «پیامبر» و «امام» شناخته می‌شود که هر یک در مقطعی از زمان، کار هدایت بشر را به عهده دارد.
پس از آخرین پیامبر الهی (حضرت محمد صلی‌الله‌علیه‌وآله) -که آخرین پیام‌ها و وحی‌های الهی را به مردم رساند- اوصیای ایشان -که از جانب خدا تعیین و منصوب شده‌اند- امام و هادی مردم هستند. پس از پیامبر، امامت جانشینان ایشان با امیرالمؤمنین، علی علیه‌السلام آغاز شد و نوبت‌به‌نوبت از امامی به امام بعدی منتقل شد تا با شهادت امام حسن عسکری علیه‌السلام، دوران امامت حضرت مهدی عجل‌الله‌تعالی‌فرجه به‌عنوان آخرین وصی پیامبر آغاز شد.
- معنای غیبت امام عصر عجل‌الله‌تعالی‌فرجه
دوران امامت امام زمان با سایر امامان متفاوت است. خدای متعال چنین خواسته که ایشان از زمانی به بعد آشکار نباشند و به‌اصطلاح، در غیبت باشند. غیبت به زبان ساده، پنهان و مخفی بودن امام است. نکته‌ی مهم این است که ایشان درعینِ‌حال که حضور دارند، در جامعه به‌طور آشکار شناخته نمی‌شوند. چه‌بسا مردم ایشان را می‌بینند، ولی نمی‌شناسند.[i]
- سابقه‌ی غیبت انبیای الهی
برای آشنایی بیشتر با مفهوم غیبت امام زمان، خوب است بدانیم که غیبت اولیای الهی در زمین، پدیده‌ای تازه نیست که تنها در امت اسلام رخ داده باشد. برخی از پیامبران گذشته مانند حضرت ادریس، حضرت یوسف و حضرت موسی علیهم‌السلام نیز در دوره‌ای زیست پنهانی و مخفی داشتند. حضرت یوسف علیه‌السلام در مقطعی، از دید همه پنهان بود و در دوره‌ای نیز با وجود آنکه در میان مردم بود، کسی (حتی برادرانشان)، ایشان را نمی‌شناخت. حضرت موسی علیه‌السلام نیز به نحو تقریباً مشابه دو غیبت را تجربه کرد؛ هم نبودن در میان مردم و خارج بودن از شهر و دیار آنها و هم ناشناخته بودن، در عین سکونت در همان شهر. غیبت امام زمان عجل‌الله‌تعالی‌فرجه نیز تقریباً چنین است.
- بسترسازی امامان پیشین برای پذیرش غیبت امام زمان
ائمه‌ی اطهار علیهم‌السلام به طرق مختلف، شیعیان را برای پذیرش چنین موضوعی آماده می‌کردند. پیامبر اسلام و سایر معصومان علیهم‌السلام در فرمایش‌هایشان به این موضوع تصریح کرده‌اند.
در زمان امامت امام هادی و امام حسن عسکری علیهما‌السّلام به دلیل فشار و خفقان حاکم، ایشان نیز در دوره‌هایی در ارتباط مستقیم با مردم نبودند و بسیار پیش می‌آمد که از طریق وکلا و نمایندگان یا با نگارش نامه‌های کتبی، پیام‌های خود را به مردم می‌رساندند یا به سؤالات آنها پاسخ می‌دادند. در مجموع با توجه به عوامل ذکرشده، از همان آغاز دوران امامت حضرت مهدی عجل‌الله‌تعالی‌فرجه، فضا تا حدودی برای پذیرش این امر فراهم شده بود.
- دو گونه غیبت امام زمان عجل‌الله‌تعالی‌فرجه
غیبت امام زمان در دو مرحله اتفاق افتاد؛ در مرحله اول (غیبت صغری)، سفیرانی -که بعد‌تر به عنوان نوّاب خاص امام شناخته شدند- واسطه‌ی بین ایشان و مردم بودند. این سفیران از جانب خود امام منصوب شده و چهار نفر بودند[ii] که یکی پس از دیگری به انجام وظایف محوله می‌پرداختند تا اینکه چهارمین و آخرین آنان، علی بن محمد سَمُری درگذشت.
از این زمان به بعد، بنا بر این شد که دیگر واسطه‌های مشخصی بین امام و مردم حضور نداشته باشند. به این ترتیب دوران غیبت صغرای امام زمان پایان یافت و مرحله‌ی دوم غیبت (غیبت کبری) آغاز شد که تا کنون ادامه دارد.[iii]
- عدم دسترسی مستمر و آسان به امامان پیشین در مکان‌ها و زمان‌های مختلف
به هر تقدیر و به هر حکمتی، امر غیبت کامل حضرت محقق شد بااین‌حال، نباید تصور کرد که در زمان غیبت کبری دیگر نمی‌توان از وجود مقدس آن حضرت بهره برد.
اساساً شرط بهره‌گیری از وجود امام، دیدن آن بزرگوار نیست؛ چنانکه در زمان امامان گذشته هم بسیاری از شیعیان در طول عمر خود توفیق زیارت امام زمان خود را به دلایل مختلف[iv] نمی‌یافتند و نمی‌توانستند به‌سادگی و آزادانه امامشان را از نزدیک ملاقات کنند؛ ولی با باور به امامت ایشان و تبعیت از دستورهایشان، در مسیر هدایت و سعادت بودند؛ لذا ظاهر بودن امام (عدم غیبت ایشان) هم به معنای دسترسی کامل و تمام‌وقت به او نیست.
- نحوه‌ی بهره‌مندی از وجود امام زمان عجل‌الله‌تعالی‌فرجه در عصر غیبت
در فرمایش‌های رسول گرامی اسلام صلی‌الله‌علیه‌وآله، بهره بردن از وجود امام در زمان غیبت به بهره بردن از خورشید، هنگامی که ابرها آن را پوشانده‌اند، تشبیه شده است.[v] همان طور که نور خورشید -حتی اگر پشت ابر باشد- به اهل زمین می‌رسد و مردم از فواید آن بهره‌مند می‌شوند، نور وجود امام زمان عجل‌الله‌تعالی‌فرجه نیز در تاریکی‌های گمراهی و حیرت زمان غیبت، برای اهل ولایتشان روشنی‌بخش و راهگشاست.
اساساً شرط بهره‌مندی از امام در زمان غیبت، آگاهی از مکان ایشان نیست؛ همان طور که شرط استفاده از نور خورشید، دانستن جایگاهش نیست.
- اثرات اعتقاد به امام غایب و نحوه‌ی بهره‌مندی از وجود او
اگرچه در زمان غیبت، چهره‌ی نورانی امام زمان عجل‌الله‌تعالی‌فرجه دیده یا شناخته نمی‌شود، ولی امامت ایشان همچنان برقرار است و اعمال و عبادات در بستر این باور معنا می‌یابد. در این دوران نیز امکان ارتباط قلبی با آن حضرت وجود دارد؛ چراکه امام به اذن خداوند از وضع شیعیان آگاه است. امام غایب مانند امام ظاهر، پدری مهربان و مادری دلسوز است.[vi] او شیعیانش را دوست دارد و حال‌وروزشان برایش مهم است[vii] و برایشان دعا می‌کند. متقابلاً شیعیان و معتقدان به وجود این امام مهربان، می‌توانند به ایشان پناه ببرند و در سایه‌ی این اعتقاد، اطمینان قلبی می‌یابند.
از سوی دیگر، باور به وجود یک امام زنده -که شاهد بر اعمال و رفتار مردم است- اثر بازدارندگی هم دارد. کسی که متوجه حضور او باشد، می‌کوشد از گناهان بپرهیزد و وظایف دینی‌اش را انجام دهد.
یکی دیگر از آثار اعتقاد به امام زنده، امیدواری به آینده است. شیعیان می‌دانند که حضرت مهدی عجل‌الله‌تعالی‌فرجه همان موعودی است که با ظهور خود، بساط ظلم و جور را از زمین بر می‌چیند و عدالت را در سراسر جهان حاکم خواهد ساخت.
علاوه بر این در فرمایش اهلِ‌بیت علیهم‌السلام، به دعا برای امام زمان عجل‌الله‌تعالی‌فرجه و تعجیل در ظهور او بسیار توصیه شده است. این دعاگویی برای حضرت، خود موجب تقویت پیوند قلبی با ایشان و حفظ ایمان در آخرالزمان می‌شود.[viii]
- راه بهره‌مندی بیشتر از نور امام زمان عجل‌الله‌تعالی‌فرجه
برای بهره‌مندی بیشتر از نور امام، باید او را بیشتر و بهتر شناخت و در مسیر رضایت او گام برداشت تا حضورش را پررنگ‌تر حس کرد و ارتباطی قوی‌تر و صمیمی‌تر با حضرت برقرار ساخت.
این ارتباط لزوماً نیازی به دیدن چهره‌ی امام ندارد. در همین دوران غیبت نیز می‌توان با او سخن و دردِدل و از او کمک خواست. او می‌شنود و یاری می‌کند.
البته باید توجه داشت که همان طور که دیدن قرص خورشید، چشم بینا می‌خواهد، استفاده از نور آن حضرت نیز احتیاج به باور قلبی به او و بینایی دل دارد. آنچه قلب و روح انسان را روشن می‌کند، نور ولایت اوست.
از سوی دیگر، همان طور که شعاع خورشید به اندازه‌ی روزنه‌ها و پنجره‌های خانه‌ها و در حدی که مانعی در برابرش نباشد، وارد منازل می‌شود، مردم نیز به‌اندازه‌ای که موانعی مانند گناه و دنیاپرستی را از قلب‌هایشان برطرف کرده باشند، از انوار هدایت امام بهره‌مند می‌شوند. کسی که با غفلت و سهل‌انگاری، خود را به معاصی آلوده ساخته و اوامر خدا و امام زمان را کنار گذاشته، خودش با دست خود مانع از تابندگی نور امام به وجودش شده است.
- عنایات و دستگیری‌های امام زمان عجل‌الله‌تعالی‌فرجه
هرچند امام زمان عجل‌الله‌تعالی‌فرجه از دیده‌ها پنهان است، ولی هیچ‌گاه از حال مردم غافل نیست. نمونه‌هایی فراوانی از عنایات و الطاف و دستگیری‌های او نسبت به افراد مشاهده شده است.
این راه‌یابی‌ها لزوماً با دیدار چهره‌ی امام همراه نبوده و نیست. گرچه گزارش‌هایی موثق از تشرف برخی از شیعیان متقی و بااخلاص به محضر امام عصر عجل‌الله‌تعالی‌فرجه وجود دارد؛[ix] ولی باید توجه داشت که در دوران غیبت کبری، بنا بر مشاهده‌ی امام و تشرف خدمت او نیست. درعینِ‌حال، برکات وجودی و عنایات امام، همیشه برقرار است.
- جمع‌بندی
امام زمان عجل‌الله‌تعالی‌فرجه، چه پنهان و چه آشکار، مانند خورشید است. حتی اگر در پس پرده‌ی غیبت باشد، باز امام و یار و یاور و سرپرست مردم زمان خویش است و ظهور یا پنهانی‌اش اثری در جایگاه رفیع و یگانه‌ی او در عالم خلقت ندارد. او روشنگری و هدایتش را به طرق مختلف انجام می‌دهد. این ما هستیم که با عملکرد صحیحمان می‌توانیم از خورشید وجود امام، بیشتر نور دریافت کنیم و از سرچشمه‌ی زلال هدایت الهی بیشتر بهره‌مند شویم و با پناه بردن به کشتی نجات ایشان، خود را از خطرات و فتنه‌ها در امان نگه داریم و به سعادت ابدی دست یابیم.
پاورقی ها:
[i]. كمال الدين و تمام النعمة/ ج 1/ 145/ 5
[ii]. نواب خاص در زمان غیبت صغری به ترتیب:
- عثمان بن سعید عَمری؛ 2. محمد بن عثمان بن سعید عَمری؛ 3. حسین بن روح نوبختی؛ 4. علی بن محمد سَمُری.
[iii]. الكافي/ ج1/ 340/ باب في الغيبة.
[iv]. از جمله دور بودن از محلّ زندگی امام، جوّ فشار و اختناق دستگاه حاکمه و… .
[v]. كمال الدين و تمام النعمة/ ج1/ 253/ 23
[vi]. الكافي/ ج1/ 200
[vii]. الخرائج و الجرائح/ ج2/ 903/
[viii]. كمال الدين و تمام النعمة/ ج2/ 384
[ix]. کتاب العبقري الحسان في أحوال مولانا صاحب الزمان/ علی اکبر نهاوندی؛
کتاب نجم ثاقب در احوال امام غایب علیه‌السلام/ میرزا حسین نوری.