باسمه تعالی
احادیث نقل شده از پیامبر اکرم و معصومین (علیهم السلام) در کنار قرآن، منابع مهم دینی شیعه به شمار می‌روند. شبهه‌ی رايج البته اين است كه کتب اصلی حدیث که امروز در دست شیعیان قرار دارند، عمدتاً بعد از دوران ائمه (عليهم السلام) تأليف شده‌اند و همین مطلب موجب شده‌است، عده‌ای در اصالت این منابع و انتساب آن به معصومین (علیهم السلام) دچار ابهام شوند.
باید گفت که سابقه‌ی مرتب‌سازی و نگارش جوامع حدیثی[1] و نيز تأليف كتبی بر پايه حديث در میان اصحاب ائمه (عليهم السلام) بسیار طولانی است. در جامعه‌ی شیعه، به‌خصوص پس از دوران امام صادق (علیه السلام)، افراد زیادی پیدا شدند که غالب وقت خود را مشغول جمع‌آوری روایات صادره از ائمه‌ی معصومین (علیهم السلام) بودند و بعضاً به‌منظور نشر تعاليم اهل‌بیت (علیهم السلام)، آنها را به شیعیان ساکن در کشورهای دور و نزدیک ارسال می‌نمودند. با گذشت زمان بر تعداد این مؤلفین افزوده شده و کتاب‌های مفصل‌تر و بیشتری تألیف و عرضه شد. این امر به‌ویژه در دوران امام حسن عسکری (علیه السلام) با گستردگی هر چه بیشتر دنبال شد و نقش مهمی در حفظ میراث حدیثی شیعه ایفا کرد.
در میان اصحاب امام عسکری (علیه السلام) که به کار تألیف می‌پرداختند، حسین بن اشکیب سمرقندی نقشی برجسته داشت. او تألیفات متعددی داشته که در میان آنها کتابی با عنوان “الردّ علی الزیدیة[2]“به چشم می‌خورد. همچنين حسن بن موسی الخَشّاب از اصحاب امام عسکری (علیه السلام)، تألیفاتی از خود باقی گذاشته که کتاب “الردّ علی الواقفة[3]” از آن جمله است. نظر به شدت فعالیت زیدیها[4] و واقفیه[5]در آن دوران و احتمال تأثیر پذيرفتن تعدادی از شیعیان از آنان، اين کتاب‌ها که غالباً با استناد به روایات صادره از ائمه معصومین (علیهم السلام) و دیگر ادلّه تدوین می‌شد، وسیله‌ی خوبی برای کنترل این گونه انحرافات بود.
اما در خصوص جمع‌آوری روایات وارده و تدوین مجامع حدیثی[6]، شواهد متعددی وجود دارد. مثلا احمد بن محمد برقی یکی از شیعیان معاصر با چند امام از جمله امام عسكری (علیه السلام) بود که کتاب “المحاسن” را تأليف نمود. اين کتاب شکل دائرۀ المعارفی به خود گرفت که بسياری از معارف دینی از قبیل فقه، اخلاق، تفسیر و… را در برداشت[7]. محمد بن حسن صفّار قمی از هم‌عصران و یاران امام عسكری (علیه السلام) است كه آثار متعددی در مسائل فقهی و كلامی دارد. مشهورترين اثر او كتاب “بصائر الدرجات” است كه اثری روایی با رویکرد كلامی محسوب می‌گردد و احادیث آن درباره مسأله امامت، شناخت امام و فضائل ائمه اطهار (عليهم السلام) است[8]. علی بن حسن بن علی فضّال كه مورد اعتماد و وثوق امام عسکری (علیه السلام) بوده، کتاب‌های فراوانی تدوين كرد[9].
حتی برخی از کتب حدیثی نگاشته شده به تأیید خود معصومین نیز رسیده است[10]. مشخصاً گاهی اصحاب درباره‌ی پاره‌ای از کتاب‌ها، نظرات ائمه را جویا می‌شدند که از جمله آنها بَورَق بوشَنجانی بود که کتاب “یوم و لیلة” را به امام عسکری (علیه السلام) تقدیم داشته و نظر حضرت را درباره آن خواسته است، و كليه مطالب کتاب به تأیید ایشان رسیده‌است[11].
این موارد مشخصا بر وجود و در دسترس بودن روایات ائمه (علیهم السلام) برای اصحاب دلالت دارد و نشانه‌ی یک جنبش قابل تقدیر علمی است که خود پشتوانه‌ی اصلی روايی تشیع به حساب می‌آید. اصولی[12] که تا دوره امام عسكری (علیه السلام) تألیف شد، پایه‌های اصلی جوامع حدیثی بزرگتری مانند کافی را تشکيل داد و جوامع حديثی با استفاده از همین تأليفات اصحابی كه در ارتباط با امامان بودند، شکل گرفت و بدين ترتيب ميراث گران‌بهای شيعه در گذر زمان و در زمان غيبت امام دوازدهم حفظ شد.
(برگرفته از “اسوه‌هاي بشريت”، اثر حجۀ الاسلام رسول جعفريان (با برخي تغييرات و اضافات)
پاورقی‌ها:
[1] جوامع حديثی (مفرد آن جامع حديثی)، به كتبی گفته می‌شود كه در آنها رواياتی در زمينه همه‌ی موضوعات و ابواب حدیثی گرد آمده است، مانند محاسن برقی يا بحار الانوار
[2] رجال نجاشی صفحه 44
[3] رجال نجاشی، صفحه 42
[4] زیدیه، فرقه ای از شیعیان بودند که پس از امام حسین (علیه السلام)، زید فرزند امام سجاد (علیه السلام) را امام می‌دانستند
[5] واقفیه اعتقاد داشتند که حضرت موسى بن جعفر (علیه السلام) هنوز از دنيا نرفته است و به امامت ائمه بعد از ایشان ایمان نداشتند
[6] از برخی مجموعه‌ها که خود از چند جامع تشکیل شده با تعبیر مجامع یاد شده است
[7] رجال نجاشی صفحه 76.7- رجال نجاشی صفحه 76
[8] رجال نجاشی صفحه 354
[9] رجال نجاشی صفحه 258
[10](رجال نجاشی، صفحه 231) (فلاح السائل، صفحه 183) /
[11] رجالِ کَشّی، صفحه 538، حدیث 1023
[12] برخی از کسانی که مستقیم و بی‌واسطه از معصومین (عليهم السلام) روایت شنیده‌اند، متن شنیده شده را به صورت نوشتاری ثبت کرده‌اند كه به هر یک از این نوشته‌ها اصل (جمع آن اصول) می‌گویند