هر کدام از ما به نوعی در زندگی خود با “انتخاب” مواجهیم و گاهی می‌بایست بین دو یا چند چیز مختلف، گزینش کنیم. انتخاب همراه، همکار، همسر و یا دوست و رفیق، برای همه ما اجتناب ناپذیرند. آنچه اهمیت دارد، این است که انتخاب بر اساس معیار و بر مبنای درست صورت گیرند. ائمه معصومین (علیهم السلام) در گفتار خود مبنای انتخاب درست را بیان نموده اند. به عنوان مثال، امیر المومنین (علیه السلام) در این خصوص می‌فرمایند: “پیش از آزمودن دوست به او اعتماد مکن”(1) و یا ” با چاپلوس رفاقت مکن که ]او با چرب زبانی، تو را اغفال می‌کند و[ کار ناروای خود را در نظرت زیبا جلوه می‌دهد و دوست دارد که تو نیز مانند او باشی.”(2)
اما هر اندازه موضوع مورد انتخاب مهمتر باشد، انتخاب درست نیز از اهمیت بیشتری برخوردار خواهد بود. گاه یک انتخاب، تنها فرد یا افرادی را تحت تاثیر قرار می‌دهد، اما گاه یک انتخاب، بر سرنوشت یک ملت تاثیرگذار است. مثلا کسی که در مقام و منصبی قرار می‌گیرد، ناگزیر از انتخاب معاونان و همکارانی است که او را در انجام مسئولیتش یاری کنند و اداره امور را برای او تسهیل نمایند. هر اندازه مسئولیت شخص مهمتر باشد، به همان اندازه نیز انتخاب معاون اهمیت خواهد داشت. لذا گزینش معاونانی شایسته برای یک حاکم یا مسئول حکومتی، امری خطیر و ضروری است. اما چگونه می‌توان صلاحیت افراد را برای این منظور احراز نمود؟
امیر المؤمنین، علی (علیه السلام) در عهدنامه خود به مالک اشتر نخعی، که حاوی فشرده اى از نظریات و افکار و اندیشه هاى جهانتاب ایشان به صورتی دقیق و عمیق است، خصوصیات شخصی را که شایستگی انتخاب شدن به عنوان معاون را دارد، این گونه بیان کرده اند:
“سپس در انتخاب معاونانت دقت کن و کارهایت را به بهترین آنها بسپار. نامه هاى محرمانه ات را، که دربردارنده سیاستها و اسرار تو است، به صالح ترین آنان از نظر اخلاق اختصاص ده! کسى که بعدها موقعیتش او را به سرکشی و تجاوز نکشاند و هرگز در حضور مردم به مخالفت با تو نپردازد؛ در رساندن نامه کارگزارانت به تو، یا رساندن پاسخهاى تو به آنان کوتاهى نکند و در آنچه براى تو مى ستاند یا از طرف تو به آنان تحویل مى دهد، فراموشکار نباشد؛ (کسی که) در تنظیم هیچ قراردادى سستى نورزد و در برهم زدن قراردادى که به زیان توست کوتاهى نکند و نیز ارزش و موقعیت خویش را خوب بشناسد؛ زیرا هر کس ارزش خود را نشناسد، نمى تواند به ارزش دیگران پى ببرد و ناچار، از برخورد با آنان مى هراسد.”(3)
حضرت پس از بیان معیار گزینش معاون و به طور کلی “هر نوع انتخاب براى اعطاى مسوولیت”، مسئله ى دیگرى را نیز مد نظر قرار داده و با دقت نظر خود پرده از راز نهفته اى که از پیچیدگى وجود انسان سرچشمه مى گیرد، بر می‌دارد. همه مى دانیم کسانى که در مصدر امور قرار مى گیرند، دوستان زیادى پیدا مى کنند و عجیب است که این نوع دوستان، اکثرا از اخلاق به ظاهر حسنه نیز برخوردارند. آرى، اینان گاهى در ظاهر مردم زاهد درمى آیند، زمانى از شهامت و شجاعت دم مى زنند، روزى خود را بخشنده تر از حاتم مى پندارند و ساعتى خود را اندیشمند قرن تصور مى نمایند. در حالیکه اینگونه سخنان و حرکتهاى تصنعى، ترفندها و نقشه هایى است که فرصت طلبان مى کوشند از طریق آن، ذهن مسئولین مافوق را به خود جلب نمایند و بدین وسیله زمام کارها را خود به دست گیرند. به همین دلیل على (علیه السلام) به مالک توصیه مى کند که تنها شناختهاى شخصى خود را ملاک انتخاب قرار ندهد، بلکه علاوه بر معیار گذشته، موارد زیر را نیز در نظر داشته باشد:
“دیگر آنکه نباید انتخاب معاونانت صرفا روى خوش بینى و اطمینان شخصی تو به آنان باشد، زیرا افراد زیرک با ظاهرسازى و خوش خدمتى، نظر زمامداران را به خود جلب مى نمایند، اما در پس این ظاهرسازى ها، نه خیرخواهى وجود دارد و نه از امانتدارى نشانى یافت مى شود. پس آنان را با خدماتى که براى زمامداران شایسته پیشین انجام داده اند، بیازماى و بهترینشان را که در میان مردم به راستى و پاکدامنى معروفند و در مردم اثر بهترى داشته اند، برگزین؛ زیرا این کار دلیل بر پیروى تو از فرمان خدا و امام تو خواهد بود.”(4)
پس شایسته است که همه ما، خواه در مقام و مسئولیت و خواه در شئون عادی زندگی، ملاکهایی را که امیر المؤمنین (علیه السلام) در انتخاب همکار و همراه بیان نموده اند، سرلوحه کار خویش قرار دهیم.
«برگرفته از کتاب “آیین کشورداری از دیدگاه امام علی (علیه السلام)”، اثر: مرحوم آیت الله العظمی محمد فاضل لنکرانی (با برخی اضافات)»
سایت رشد 21 ماه مبارک رمضان، سالروز شهادت مظهر عدالت و شجاعت، پدر ملت و امیر مؤمنان را به تمامی مسلمانان و به ویژه شما دوست عزیز تسلیت عرض می نماید.
امیرالمومنین علی بن ابیطالب (علیه السلام) و بزرگداشت شب های قدر.
پاورقی ها:
1- قال امیر المؤمنین(علیه السلام): “لا تثق بالصدیق قبل الخبرة” (غرر الحکم، صفحه 416)
2- قال امیر المؤمنین(علیه السلام): “لا تصحب المالق فیزین لک فعله و یود انک مثله” (نهج البلاغه، حکمت 293)
3- قال امیر المؤمنین(علیه السلام): “…ثم انظر فى حال کتابک، فول على امورک خیرهم و اخصص رسائلک التى تدخل فیها مکائدک و اسرارک باجمعهم لوجوه صالح الاخلاق ممن لا تبطره الکفرامه، فیجترى بها علیک فى خلاف لک بحضره ملا و لا تقصر به الغفله عن ایراد مکاتبات عمالک علیک و اصدار جواباتها على الصواب عنک و فیما یاخذلک و یعطى منک و لا یضعف عقدا اعتقده لک و لا یعجز عن اطلاق ما عقد علیک و لا یجهل مبلغ قدر نفسه فى الامور، فان الجاهل به قدر نفسه یکون بقدر غیره اجهل …” (نهج البلاغه، نامه 53)
4- قال امیر المؤمنین(علیه السلام): “… ثم لا یکن اختیارک ایاهم على فراستک و استنامتک و حسن الظن منک، فان الرجال یتعرفون لفراسات الولاه بتصنعهم و حسن خدمتهم و لیس وراء ذلک من النصیحه و الامانه شى ء، ولکن اختبرهم بما ولوا للصالحین قبلک، فاعمد لاحسنهم کان فى العامه اثرا و اعرفهم بالامانه وجها، فان ذلک دلیل على نصیحتک لله و لمن ولیت امره …” (نهج البلاغه، نامه 53)