“چه بسیار روزه دارانى که از روزه خود جز گرسنگى و تشنگى بهره اى نمى برند و چه بسیار شب زنده دارانى که از قیام شبانه خود جز بى خوابى و خستگى ثمره اى نمى گیرند. آفرین بر خواب هوشمندان و افطارشان!”[note]1- قال مولانا امیرالمؤمنین (علیه السلام): “کم من صائم لیس له من صیامه إلاّ الجوع والظّمأ، وکم من قائم لیس له من قیامه إلاّ السّهر والعناء، حبّذا نوم الاکیاس وإفطارهم” (نهج البلاغه، حکمت 145)[/note]
در فرهنگ دینی ما، عبادات نیز همانند انسان دارای روح و جسم هستند؛ یعنی ظاهرى دارند و باطنى و یا به بیان دیگر، صورتى دارند و سیرتى. صورت عبادات، افعالى است که در ظاهر باید انجام شود؛ ولى باطن آنها، فلسفه هاى تربیتى است که نتیجه آن قرب به خدا است. براى رسیدن به این نتایج، تنها انجام ظاهر عبادات کافى نیست؛ بلکه توجه به آداب آن نیز لازم است. مثلا در نماز اگر حضور قلب نباشد و انسان اذکار و افعال نماز را در حالى به جا آورد که فکر او مشغول برنامه هاى دنیوى و مادى است، به یقین از نتایج تربیتى آن که باز داشتن از گناه (نهى از فحشا و منکر) [note]2- “إنّ الصّلاة تنهی عن الفحشاء و المنکر” (سوره عنکبوت، آیه 45)[/note]و قرب به خدا [note]3- قال الإمام علی بن موسی الرضا (علیه السلام): “الصّلاة قربان کل تقی” (اصول کافی، جلد 3، صفحه 265)[/note]و شستشوى دل از زنگار گناه است،[note]4- قال رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم): “ لو کان على باب دار أحدکم نهر فاغتسل فی کلّ یوم منه خمس مرّات أکان یبقى فی جسده من الدّرن شیء قلنا لا قال فإنّ مثل الصّلاة کمثل النّهر الجاری کلّما صلّى صلاة کفّرت ما بینهما من الذّنوب” (تهذیب الاحکام، جلد 2، صفحه 237)[/note]محروم خواهد ماند.
همچنین روزه نیز برنامه هایى ظاهرى (مانند خوددارى از خوردنى و نوشیدنى و بعضى دیگر از لذات نفسانى) دارد و در کنار آن، دارای فلسفه اى است که عبارت از تقویت ایمان و اراده و مبارزه با هواى نفس و شیطان است. طبیعی است که اگر فلسفه روزه حاصل نشود، نتیجه روزه که تقوا است،[note]5- “یا أیّها الّذین آمنوا کتب علیکم الصّیام کما کتب علی الّذین من قبلکم لعلّکم تتّقون” (سوره بقره، آیه 183)[/note]محقق نمى گردد و لذا این گونه عملی انسان را از عذاب الهى باز نمى دارد و سپرى در برابر آتش نمى شود. [note]6- قال رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم): “الصّوم جنّة من النّار” (اصول کافی، جلد 2، صفحه 19)[/note]به همین دلیل در روایات اسلامى تأکید زیادى بر توجه به روح نماز و روزه و سایر عبادات شده است تا فرد علاوه بر رفع تکلیف از طریق انجام ظاهر عبادت، عبادتش نیز به درجه قبولى در نزد پرورگار برسد.
علاوه بر این، افعال و اعمال ناپسند نیز موانعی در مسیر قبولى عبادت به شمار می‌آیند. به عنوان مثال، غیبت کردن[note]7- قال رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم): “ من اغتاب مسلما أو مسلمة لم یقبل اللّه تعالى صلاته و لا صیامه أربعین یوما إلّا أن یغفر له صاحبه” (جامع الاخبار، صفحه 146)[/note]، نوشیدن مست کننده‌ها[note]8- قال مولانا امیرالمؤمنین (علیه السلام): “… من شرب المسکر لم تقبل صلاته أربعین یوما و لیلة …” (خصال، جلد2، صفحه 632)[/note]، استفاده از اموال حرام[note]9- قال رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم): “من أکل لقمة حرام لم تقبل له صلاة أربعین لیلة و لم تستجب له دعوة أربعین صباحا” (بحار الانوار، جلد 63، صفحه 314)[/note] و امثال آن، سبب مى شود عبادات تا مدتى مقبول درگاه خدا نگردد. در این مسیر یکى از مهم ترین شرایط قبولى عبادات، پذیرش ولایت اهل بیت (علیهم السلام) است[note]10- عن محمّد بن مسلم قال سمعت أبا جعفر (علیه السلام) یقول: “کلّ من دان الله عزّ و جلّ بعبادة یجهد فیها نفسه و لا إمام له من اللّه فسعیه غیر مقبول” (اصول کافی، جلد 1، صفحه 183)[/note] که اگر این گونه نباشد، عبادات انسان بى روح و خالى از محتوا مى شود.
در همین راستاست که امیر المومنین، علی (علیه السلام) در کلام حکیمانه اش اشاره به عبادات بى روح و کم نتیجه یا بى نتیجه کرده و مى فرماید: “چه بسیار روزه دارانى که جز گرسنگى و تشنگى، از روزه خود بهره اى دیگر نمى برند و چه بسیار شب زنده دارانى که از قیام شبانه خود جز بى خوابى و خستگى ثمره اى نمى گیرند. آفرین بر خواب هوشمندان و افطارشان!”
کلام حکیمانه فوق ناظر به تمام موانعی که مورد بررسی قرار گرفت، می‌باشد. کسانى هستند که روزه مى گیرند، اما انواع گناهان را در حال روزه انجام مى دهند؛ ظلم مى کنند، مال مردم مى خورند، آبروى مسلمانان را مى ریزند و با غیبت و تهمت، افراد بى گناه را آزار مى دهند. به یقین این گونه اشخاص از روزه خود جز گرسنگى و تشنگى بهره اى نمى برند؛ چنان که شب زنده دارانى هستند که هرگز بهره اى از عبادات شبانه نخواهند برد.
کلام حکیمانه فوق گویا بر گرفته از آیه سوم سوره «غاشیه» است؛ آنجا که خداوند حال مجرمان را شرح مى دهد و مى فرماید: “پیوسته عمل کرده و خسته شده اند (و نتیجه اى نگرفته اند)”[note]11- “عاملة ناصبة” (سوره غاشیه، آیه 3)[/note] و دلیلش آن است که نه معرفت کافى براى عمل داشتند و نه شرایط آن را رعایت کردند و نه موانع آن را برطرف نمودند و حتى گاهى با اعمال ناشایست خود اگر بهره اى هم از اعمال پیشین برده بودند، آنها را حبط و باطل نمودند.
هنگامى که انسان حالات خوارج را مطالعه مى کند، به عمق این گفتار حکیمانه امام (علیه السلام) آشناتر مى شود. به نقل تاریخ، خوارج افراد بى گناه را سر مى بریدند و حتى شکم زن باردار را پاره کردند و حتى قتل امیرمؤمنان على (علیه السلام) را واجب شمردند؛ اما با این حال صداى زمزمه تلاوت قرآن شبانه و نماز شبشان همواره به گوش مى رسید.
اما در انتهای این گفتار حکیمانه، امام (علیه السلام) انسانهای باهوش را که به حقیقت عبادت دست یافته اند می‌ستاید؛ آنها تنها پرهیزکاران و افراد بامعرفتی هستند که به روح عبادات توجه دارند و آداب آن را به کار مى بندند. آنها هر چند که به واجبات قناعت کرده و اعمال مستحبى کمتری به جای آورند، باز نیز در بارگاه الهی مقربند.
(برگرفته از “پیام امام امیرالمومنین (علیه السلام)، شرح تازه و جامعی بر نهج البلاغه”، اثر آیت الله العظمی مکارم شیرازی (همراه با اندکی تصرف))
سایت رشد فرارسیدن هنگامه طاعت، ماه عبادت و بهار رحمت و مغفرت،
ماه مبارک رمضان
را به همه مسلمانان جهان، خصوصا شما دوست عزیز تبریک عرض می‌نماید.
پاورقی: