باسمه تعالي
“(اگر مومني چيزي به ديگري فروخت و از او خواست سود دريافت كند) به اندازه گذران زندگی سود بگيرد، یا كالايي را براي فروش بخرد كه در اين صورت سود اندکي دريافت مي‌كند” (امام رضا (عليه السلام)[1] “.
طبق قوانين اسلامي، داد و ستد و تجارت، در اصل مجاز است و کسانی که کالایی را با کوشش و صرف وقت، در اختیار مصرف‌کننده قرار می‌دهند، به مصرف‌کننده کمک کرده‌اند و شایستگی مزد و پاداش و به اصطلاح مقداری سود دارند؛ اما این سودها باید محدود بوده و در چهارچوب قانون عدل و انصاف باشد. شرایط و نوسان‌های اجتماعی و اقتصادی، نباید موجب گردد که در روابط تجاری و خرید و فروش، پای سودهای کلان به میان آید و نظام فاسد و ضد اجتماعی واسطه‌گری، بتواند در تنگناها و فشارهای اقتصادی، سودهای کلان به جیب بزند و دست توده‌های مصرف‌کننده را به نام “جايز بودن سود در معاملات” تهی سازد. درست است كه در اصل محدوديتي به لحاظ شرعي در مقدار سود توسط اسلام تعيين نشده، اما تعاليم اسلامي به ما مي‌آموزد كه اگر كنترل و محدوديتي در كارهاي اقتصادي انسان‌ها نباشد، جامعه دچار فساد اقتصادي شده و به تباهي دچار مي‌گردد.
در اقتصاد سرمایه‌داری، سود، هدف و اصل است و جریان کالا برای سرمایه‌داران، وسیله و ابزاری برای دستیابی به سود بیشتر است. ماهیت نظام سرمایه‌داری را سودهای روزافزون و درآمدهای افزایشی و زیاد تشکیل می‌دهد. اما در اسلام، هدف اصلی، توزیع سالم کالا در جامعه و رفع نیاز مردم و رعایت مصالح عمومی است. در حقيقت “خواست مهم اسلام، از میان بردن سودهایی است که بر اساس قیمت‌های ساختگی استوار است. سود پاک (مشروع)، سودی است که از راه بهای واقعی مبادلۀ کالا به دست می‌آید و این قیمت، با جلوگيري از جریان کمیابی ساختگی که سرمایه‌داران و بازرگانان محتکر با تسلط بر جریان عرضه و تقاضا، آن را ایجاد می‌کنند، به دست مي‌آيد[2].”
در روايتی که در ابتدا بیان شد، معیار اصلی توسط امام رضا (علیه السلام) بازگو شده است. طبق اين فرمايش، در معاملات تجاري بايد سود، محدود باشد و نبايد رشد ناموزون و زیاد سود اتفاق بيفتد. معناي “سود اندك” هم كه با بررسي روايات ديگر به دست مي‌آيد، اين است كه شرايط خريدار و فروشنده، هر دو در نظر گرفته شود. به تعبير روايت، “معامله باید سهل و آسان و با میزان عدالت انجام شود و با نرخ‌هایی صورت گیرد که به هیچ‌یک از خریدار و فروشنده اجحاف نشود[3].”…
اين فرمايش امام رضا (عليه السلام)، از قرآن گرفته شده است. قرآن درباره سودهای تجاری چنین گفته است: “اموالتان را در بین خود به ناحق مخورید، مگر داد و ستدی باشد با رضایت بين شما (خریدار و فروشنده)[4]” در این آیه، رضایت خریدار و فروشنده شرط شده است و در صورت گران‌فروشی و دریافت سودهای زیاد، رضایت خريدار حتما وجود ندارد. از طرف ديگر، سود بسيار كمي كه مصداق اجحاف در حق فروشنده باشد هم مورد رضايت وي نخواهد بود.
(برگرفته از کتاب “امام رضا علیه السلام، زندگی و اقتصاد”، اثر “محمد حكيمي” (با تغييرات و اضافات جزئي))
پاورقي‌ها:
[1] (فقه الرضا، صفحه 251)
[2] برگرفته از كتاب الاسلام يقود الحياة، اثر شهيد سيد محمد باقر صدر
[3] (نهج البلاغه، نامه اميرالمومنين (عليه السلام) به جناب مالك اشتر نخعي)
[4] سوره نساء، آيه 29