باسمه تعالی
بعد از پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) چه كسانی جانشين ايشان می‌شوند؟ دينی كه طبق ادعای خود قرار است تا آخر عمر دنيا پابرجا و جاودانه بماند و بشریت را به سعادت برساند،چه سازوکاری برای حفظ و صیانت خود در جامعه ارائه می‌دهد و هدایت آن در جامعه عهده چه كسانی است؟
موضوع هدایت دین پس از پیامبر اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) و جانشینی ایشان یكی از مسائل مهم دین اسلام است. تقریبا همه امت اسلام و فرق مسلمین بر این اصل اتفاق نظر دارند كه براى حفظ و اجرای احكام اسلام،وجود جانشينانی برای پیامبر اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) اجتناب‌ناپذیر است. اما اختلاف در اینجاست كه این جانشينان چه خصوصیاتی داشته و چگونه باید تعیین شوند. با این توضیح، باید دید كه پیامبر اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) در خصوص وصايت و آينده جامعه پس از خود چه نقشه راهی را برای مسلمین ترسیم نموده‌اند.
با مراجعه به منابع معتبر اسلامى، چه اهل سنت و چه شيعيان، درمى‌يابيم كه رسولخدا (صلى الله عليه و آله و سلم) تعداد جانشينان پس از خود را دوازده نفر معرفى نموده است. اين حديث را نه تنها محدثين شيعه، بلكه صاحبان صحاح[1] و مسانيد[2] که معتبرترين کتب اهل سنت هستند- از طرق مختلف و به گونههاى متعدد از طريق اصحاب مختلفى از رسولخدا (صلى الله عليه و آله و سلم) روايت كردهاند، از آن جمله:
الف) مسلم در صحيح خود از “جابربن سمره” روايت كرده كه او شنيده است كه رسولخدا (صلى الله عليه و آله و سلم) فرمود: “اين دين تا قيامت ومادامی که دوازده نفر خليفه كه همگى از قريش باشند و ولايت شما را عهده‌دار باشند، همواره ثابت و پابرجا باشد[3]“. مسلم اين مضمون را با الفاظ ديگری نيز از قول جابر نقل كرده است، نظير “همواره كار مردم انجام مىشود…”، و در دو روايت ديگر “تا دوازده نفر خليفه باشند[4].” و[5]
ب) از “انس بن مالك” روايت كردهاند كه گفت: رسولخدا (صلى الله عليه و آله و سلم) فرمود: “اين دين همواره تا آنگاه كه دوازده نفر از قريش موجود باشند، استوار و برپاست، و چون از دنيا بروند، زمين اهل خود را زير و رو خواهد كرد[6].”
ج) در روايتى ديگر، “عبدالله ابنمسعود” گويد: رسولخدا (صلى الله عليه و آله و سلم) فرمود: “خلفاى پس از من به تعداد اصحاب موسى[7])خواهند بود[8].” ابنكثير گويد: “همانند اين حديث از “عبداللّهبن عمر”،”حذيفه”،”ابن عباس”و “كعب الاحبار” روايت شده است[9].”
اين روايات با صراحت بر آن است كه تعداد جانشينان پيامبر “دوازده نفر” و همگى از “قريشند[10].”بررسى دقيق اين روايات نشان مى‌دهد كه تعداد امامان در اين امت دوازده نفر پى در پى هستند و پس از دوازدهمين آنها، عمر اين دنيا پايان مىگيرد[11]. در احاديث نقل شده، از قول جابر بن سمره در صحيح مسلم آمده بود كه “اين دين تا قيامت و مادامی که دوازده نفر خليفه كه همگى از قريش باشند و ولايت شما را عهده‌دار باشند، همواره ثابت و پابرجا باشد”. اين حديث مدت پابرجا بودن اين دين را با وجود جانشينان پيامبر تا برپايى قيامت معرفی کرده و تعداد امامان را دوازده نفر عنوان كرده است.
در حديث نقل شده از انس آمده كه “اين دين همواره تا آنگاه كه دوازده نفر از قريش موجود باشند، استوار و برپاست، و چون از دنيا بروند، زمين اهل خود را زير و رو خواهد كرد”.اين حديث نيز، وجود و بقاى دين را تا پايان عمر امامان دوازدهگانه تأييد كرده و پايان عمر آنها را پايان عمر دنيا دانسته است.
در حديث ابن مسعود، تعداد امامان تنها دوازده نفر دانسته و فرمود: “خلفاى پس از من به تعداد اصحاب موسى هستند”. اين حديث نيز تصريح دارد كه بعد از رسولخدا (صلى الله عليه و آله و سلم) بجز “خلفاى دوازدهگانه” خليفهاى نخواهد بود.
الفاظ اين روايات با صراحت عدد خلفا را دوازده نفر دانسته و مىگويد پس از آنان هرج و مرج و نابودى زمين و برپايى قيامت خواهد بود. البته در روایات فوق كه در منابع اهل سنت آمده، پیامبر به طور صریح نام این ائمه را مشخص نمی‌کند. از این رو اهل سنت در تطبیق این 12 نفر با خلفای خود دچار مشکل و سردرگمی می‌شوند و نمی‌توانند مصادیقی را که به طور کامل قابل تطبیق با احادیث فوق باشند، ارائه دهند[12].
اما بنابر آنچه در منابع روايی شيعه آمده، رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) در احادیث مشهوری به معرفی تک‌تک جانشیان خود پرداخته است[13].در حقيقت تنها شيعيان اثناعشری[14]هستند كه با استناد به روايت دارای تصريح در اسامی ائمه، مصاديق خارجی برای روايات فوق‌الذكر ارائه می‌دهند كه با مضامين روايات مورد اتفاق همه مسلمانان انطباق دارد.
از لوازم اين انطباق آن است كه وجود جانشينان پيامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) تا قيامت استمرار داشته باشد، و لذا بايد عمر يكى از اين امامان دوازدهگانه، برخلاف عمر عادى انسانها، طولانى و خارق العاده باشد؛ چنانكه اكنون چنين است و (همانگونه كه شيعيان اثناعشری به آن معتقدند) دوازدهمين امام از “ائمه اثناعشر” و اوصياى رسولخدا (صلى الله عليه و آله و سلم) بدينگونه است[15]؛اوست كه همنام و صاحب کنیه پيامبر بوده و بر خلاف آنچه برخی منكرين می‌پندارند، هم‌اكنون زنده و در غيبت است؛ او دوازدهمين جانشين رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) است كه طبق وعده الهى روزى ظهور كرده و دين الهى را در سراسر جهان حكمفرما خواهد نمود.
(برگرفته از کتاب “معالم المدرستین” اثر مرحوم علامه سید مرتضی عسگری[16] (با برخی تغییرات و اضافات))
پاورقی ها:
[1] صحاح سته يا كتابهای صحيح ششگانه، معتبرترين كتب حديثی در نزد اهل سنت هستند كه شامل صحيح بخاری، صحيح مسلم، سنن ابیداود، سنن ترمذی، سنن ابن ماجه و سنن نسائی میباشند. در بين اين شش كتاب، صحيح بخاری و صحيح مسلم از اعتبار بيشتری برخوردار بوده و علمای اهل سنت تمام احادیث این دو کتاب را صحیح و مورد قبول می‌دانند
[2] مسند کتابی است که در آن احادیث ذیل نام راوی آنها طبقه بندی شده است. مسانيد از مجامع روايی مهم اهل سنت به شمار میروند، نظير مسند احمد حنبل و مسند ابىعوانه
[3] (صحيح مسلم، جلد 6، صفحه 3)
[4] (صحيح مسلم، جلد 6، صفحه 3 و 4)
[5] مشابه اين مضمون در صحيح بخارى از قول جابر بن سمره آمده است: “شنيدم كه رسولخدا (صلى الله عليه و آله و سلم) مى فرمود: “دوازده نفر امير خواهد بود”، سپس رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم) كلمهاى فرمود كه آن را نشنيدم و از پدرم پرسيدم: “رسول خدا چه فرمود؟” او گفت: فرمود: “همگى از قريشند””(صحيح بخاری، جلد 8، صفحه 127) (فتحالبارى فى شرح صحيح بخارى، جلد 16، صفحه 338 – مستدرك حاكم، جلد 3، صفحه 617)
[6] (جامع الاحاديث سيوطی، جلد 18، صفحه 66، حديث 18861- كنزالعمال، جلد 13، صفحه 27)
[7] اشاره به آيه 12 سوره مائده كه میفرمايد:” … و بعثنا منهم اثني عشر نقيبا…” ” و از ميان آنان 12 نفر نقيب برانگيختيم…”.ار قول ابن مسعود نقل شده كه پيامبر فرمود:” خلفاء من دوازده نفرند، مانند نقباء بنیاسرائيل (مستدرک حاکم، جلد 4، صفحه 501- مسند احمد، جلد 1، صفحه 398- تاریخ مدینه دمشق، جلد 16، صفحه 286- مجمع الزوائد هیثمی، جلد 5، صفحه 190
[8] تاریخ ابن كثیر، جلد 6، صفحه 248 – كنز العمال، جلد 13، صفحه 27 – شواهد التنزیل حسكانی، جلد 1، صفحه 455
[9] تاريخ ابن كثير، جلد 6 ، صفحه 248
[10] (نهچ البلاغه، خطبه 142 و حكمت 147)
[11] براى بحث مفصلتر در اين خصوص به متن كتاب معالم المدرستين، ذيل حديث تعداد ائمه مراجعه شود
[12] اظهار نظرهاى علماى بزرگ اهل سنت در خصوص اين حديث و نقد آنها در متن كتاب معالم المدرستين موجود است
[13] به كتبى نظير “كفاية الاثر” نوشته خزاز قمى،”مقتضب الاثر” از ابن عياش جوهرى و “الانصاف فی النص علی الائمة الاثنی عشر” اثر سيد هاشم بحرانى مراجعه شود
[14] لفظ اثنا عشر در لغت عربی به معنی 12 است، لذا به شیعیانی که به 12 امام به عنوان جانشینان پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) اعتقاد دارند شیعیان اثناعشری گفته میشود. همچنین از امامانی که این شیعیان به آنها اعتقاد دارند به عنوان ائمه اثناعشر یاد میشود
[15] (تفسير ابن كثير، ذيل آيه 12 سوره مائده و آيه 55 سوره نور)، سيوطی (تاريخ الخلفاء، جلد 1، صفحه 12 – 16)
[16] متن فوق برگرفته از ترجمه فارسی اين كتاب با عنوان “بازشناسی دو مكتب” نوشته محمد جواد كرمی میباشد