باسمه‌تعالی
پرسش:
تشیع چیست و شیعه چه می‌گوید؟
- مقدمه
برای آشنایی با مکتب تشیع، ابتدا باید اسلام را بشناسیم. اسلام، آخرین شریعت الهی است که حضرت محمد صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلّم آن را از سوی خدای متعال برای مردم آورده است.
- تعریف اسلام و بیان اجمالی اعتقادات
اسلام، ایمان داشتن به خدای یکتاست. بنابراین مبانی این دین الهی، اعتقاد به نبوت همه‌ی رسولان و عصمت ایشان و ایمان به قرآن کریم (آخرین کتاب آسمانی) و عمل به احکام اسلام و همچنین باور به معاد، حسابرسی و ثواب و عقاب روز قیامت است.
- شیعه در لغت و اصطلاح
شیعه در لغت به معنی «پیرو» است. شیعه‌ی یک فرد، یعنی پیرو و تابع او؛[i] اما شیعه در اصطلاح، به آن دسته از پیروان اسلام و آخرین پیامبر خدا حضرت محمد صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم گفته می‌شود که به امامت و خلافت بلافصل حضرت علی علیه‌السلام اعتقاد دارند.
رسول خدا صلّى‌اللّه‌علیه‌وآله در سخنانشان، واژه‌ی «شیعه» را درباره‌ی پیروان حضرت على و اهلِ‌بیت علیهم‌السلام به کار برده‌اند.
نقل شده که پیامبر صلّی‌اللّه‌علیه‌وآله‌وسلّم در تفسیر آیه‌ی (إِنَّ اَلَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا اَلصّالِحاتِ أُولئِكَ هُمْ خَيْرُ اَلْبَرِيَّةِ)[ii]، خطاب به حضرت على عليه‌السّلام فرمودند:
أنت يا علىّ و شيعتك:[iii] همانا تو یا على و شیعیانت بهترین مخلوقات هستید.
جابر بن عبدالله مى‌گوید:
كنّا عند النّبي صلّى اللّه عليه و آله فأقبل عليّ فقال النبيّ: و الّذي نفسي بيده انّ هذا و شيعته لهم الفائزون يوم القيامة: [iv]
نزد پیامبر صلّى‌اللّه‌علیه‌وآله‌وسلّم نشسته بودیم، على علیه‌السلام آمد. پیامبر فرمود: سوگند به خدایى که جانم در دست قدرت اوست، این شخص و شیعیانش در روز قیامت رستگارند.
حضرت على علیه‌السلام فرمود:
إنّ خليلي صلّى‌اللّه‌عليه‌وآله قال: إنّك ستقدم على اللّه أنت و شيعتك راضين مرضييّن، و يقدم عليه عدوّك غضّابا مقمحين:[v]
خلیل[vi] من صلّى‌اللّه‌علیه‌وآله به من فرمود: در روز قیامت تو و شیعیانت وارد محشر مى‌شوید؛ درحالى‌که شیعیانت راضى و خشنودند و دشمنانت در غضب و نگرانى‌اند (با چشم بسته و دست‌های بسته به گردن) به محشر مى‌آیند.
از این شواهد معلوم مى‌شود که اصطلاح شیعه براى دوستان و معتقدان به ولایت امیرالمؤمنین علیه‌السّلام به کار می‌رود.
- شاخصه‌های اعتقادی شیعه
تشیع، یعنی اعتقاد به اینکه پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم، آخرین پیامبر الهی است و پس از وی، پیامبر و دین دیگری نخواهد آمد؛ ولی درعینِ‌حال، اُمتِ خود را بی‌برنامه و سرگردان به حال خود رها نکرده و اشخاصی معیّن را به‌عنوان امام و جانشین خود به مردم معرفی کرده است؛ این جانشینان، از سوی خدای متعال، تعیین و منصوب شدند و دوازده شخص معیّن هستند.[vii]
شیعیان بر اساس معرفی پیامبر خاتم، می‌دانند که اولین این امامان، حضرت علی بن ابی‌طالب علیه‌السلام (امیرالمؤمنین علیه‌السلام) است. پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله، بارها بر امامت و خلافت ایشان تأکید کرده است که اعلام رسمی و همگانی آن در روز هجدهم ذی‌الحجه‌ی سال دهم هجری بود.
پیامبر در این روز (غدیر) پس از بازگشت از آخرین حجشان، در جمعی فراوان از مردم، سخنرانی کرد و ضمن یادآوری اصول و اعتقادات اسلام، جانشینان خود (امامان و هادیان پس از خود) را به مردم معرفی کرد؛ به این ترتیب دین اسلام کامل شد.[viii]
بر این اساس، شیعه کسی است که به امامت دوازده امام اعتقاد و اقرار داشته باشد و با قلب و زبان و در عمل، مطیع و فرمانبردار معصومان (نبی اکرم و اهلِ‌بیت علیهم‌السلام) باشد.
شیعیان به دلالت قرآن کریم و فرمایش پیامبر، اعتقاد دارند که اهلِ‌بیت او علیهم‌السلام، معصوم هستند و هیچ خطا و اشتباهی در ایشان راه ندارد.[ix] علاوه بر پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله و دوازده امام علیهم‌السلام، حضرت فاطمه سلام‌الله‌علیها (تنها دختر پیامبر)، نیز دارای مقام عصمت است و در از اهلِ‌بیت طاهر رسول خدا به شمار می‌آید.
- قرآن و عترت
قرآن کریم، کلام خداوند متعال است که به‌صورت وحی بر قلب پیامبر خاتم نازل شده است. خداوند در این کتاب آسمانی همه‌ی آنچه را که برای هدایت انسان‌ها ضرورت دارد، بیان فرموده است. به اعتقاد شیعیان، منبع دریافت معارف و احکام اسلام، قرآن و عترت (اهلِ‌بیت پیامبر) علیهم‌السلام است. البته همه‌ی انسان‌ها به کلّ علوم این کتاب دسترسی ندارند؛ بلکه خداوند این علم و آگاهی را به اشخاصی معیّن اعطا کرده است. این افراد، عترت پیامبر هستند. ایشان، عالم به علوم قرآن و مفسّر حقیقی این کتاب آسمان‌اند و می‌توانند آیات قرآن را برای مردم تبیین و تفسیر کنند.
طبق فرمایش پیامبر در حدیث شریف ثقلین، قرآن و عترت در کنار یکدیگر نجات‌بخش‌اند و مردم در صورت تمسک به هر دو گوهر گرانقیمت، از گمراهی مصون و محفوظ می‌مانند.[x]
- مهدویت
یکی از اساسی‌ترین اصول اعتقادی شیعیان، باور به حضور یک امام زنده در هر زمان بر روی زمین است. گفته شد که امامان، دوازده نفر مشخص هستند که اولین ایشان، امیرالمؤمنین علیه‌السلام و آخرین ایشان حضرت مهدی عجل‌الله‌فرجه‌الشریف، فرزند امام حسن عسکری علیه‌السلام است که از سال 260 هجری در غیبت به سر می‌برد؛ یعنی روی زمین زندگی می‌کند، ولی از دیده‌ها پنهان است و به‌طور آشکار، شناسایی نمی‌شود.
طبق وعده‌ی قطعی خداوند در همه‌ی کتاب‌های آسمانی، حضرت مهدی علیه‌السلام پس از غیبتی طولانی و درحالی‌که عالم را ظلم فرا گرفته است و انسان‌ها در پی منجی هستند، ظهور خواهد کرد و زمین را از ظلم و جور پاک می‌کند و عدالت را بر زمین حاکم می‌سازد.
شیعیان با چنین اعتقادی، با امید به آینده‌ای روشن زندگی می‌کنند و منتظر ظهور آخرین موعود و نجاتبخش الهی‌اند. این انتظار گشایش و امید به آینده از یک سو و نکوهش یأس و دلسردی از سوی دیگر، روحیه‌ی تلاش و تکاپوى سازنده را زنده نگه می‌دارد.
- اعمال و عبادات
گذشته از حوزه‌ی اعتقادات، یک شیعه در عمل نیز خود را موظف به پیروی از فرمان‌های قرآن و اهلِ‌بیت علیهم‌السلام در عمل و اخلاق و سبک زندگی می‌داند. در همین راستا، به احکام الهی (انجام واجبات و ترک محرمات) پایبند است. نماز و روزه و حج و زکات، از ارکان عبادی مکتب تشیع است. شرط قبولی این اعمال، داشتن ولایت امیرالمؤمنین و ائمه‌ی معصوم علیهم‌السلام است.
از جمله مناسک عبادی همه‌ی مسلمانان، زیارت خانه‌ی خدا در شهر مکه و انجام مناسک حج در ایام خاص است. زیارت قبر مطهر پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله نیز همواره موردِعلاقه و اهتمام شیعیان است. در همین راستا، شیعیان به زیارت مزار ائمه‌ی اطهار علیهم‌السلام می‌روند؛ به آن‌ها متوسل می‌شوند و دعا می‌کنند و معتقدند که ائمه به اذن خدا، واسطه‌های بین خدا و مردم‌اند و به خواست خداوند، می‌توانند مشکلات ایشان را حل کنند.
یکی دیگر از سلوک عبادی شیعیان، توجه به ماه مبارک رمضان و حفظ حرمت این ماه است. روزه‌داری و پرهیز از محرّمات و تلاوت قرآن، از آداب این ماه است. همچنین شیعیان به شبهای 19 و 21 و 23 رمضان (شبهای قدر) و احیای این شب‌ها (شب‌زنده‌داری و دعا) اهتمام ویژه دارند.
از اعمال عبادی شیعیان که گاه به‌صورت روزانه یا هفتگی، مقیّد به آن هستند، تلاوت قرآن کریم است. با توجه به اهمیت این کتاب آسمانی، از سنین کودکی، قرآن به بچه‌ها آموزش داده می‌شود تا با مفاهیم آن، آشنا و مأنوس شوند و در طی عمر خود، آن را به کار گیرند.
- جنبه‌های رفتاری و اجتماعی شیعه
یکی از برترین عبادات در نگاه شیعیان، داشتن محبت و ارادت به خاندان رسالت است. این محبت، بروز و ظهور بیرونی هم دارد و ابراز محبت (مودت) همان امری است که خداوند به‌عنوان اجر رسالت برای پیامبرش از مردم خواسته است؛[xi] لذا شیعیان تلاش می‌کنند تا با برگزاری مجالس ذکر فضائل اهلِ‌بیت علیهم‌السلام به ایشان ابراز ارادت کنند و نام و یادشان را زنده نگه دارند. این مجالس معمولاً با توسل به این بزرگواران همراه است.
شیعیان علاوه بر دوستی و محبت به اهلِ‌بیت علیهم‌السلام، با دشمنان ایشان نیز دشمن هستند و از این افراد اظهار برائت می‌کنند. این دوستی و دشمنی، امری عقلایی و خدامحور و موردِرضایت پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله است.
بر همین اساس، شیعیان در مناسبت‌های منتسب به ائمه علیهم‌السلام، احوال قلبی متفاوتی دارند؛ در شادی‌های ایشان، مسرورند و در ایام حزن ایشان، محزون‌اند و در سالگرد شهادت ایشان، عزاداری می‌کنند.
در همین راستا، یکی از مهم‌ترین آداب مذهب تشیع، اقامه عزای امام حسین علیه‌السلام و خانواده‌ی ایشان است. در ایام ماه محرم و صفر و به‌خصوص روز عاشورا -که سالگرد شهادت ایشان در سرزمین کربلاست- شیعیان به یاد غربت و مظلومیت ایشان، مراسم عزاداری و روضه‌خوانی برگزار می‌کنند. در این مراسم -که معمولاً دسته‌جمعی برگزار می‌شود- عزاداران ضمن سوگواری، با معارف شریعت اسلام و مذهب شیعه بیش از پیش آشنا می‌شوند.
یکی از ابعاد مهم رفتاری و اجتماعی تشیع، اخلاق و آداب اسلامی است. پایبندی به مکارم اخلاقی از آغاز بعثت پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله مورد تأکید وی بوده است. شیعیان نیز تلاش می‌کنند تا با الگوبرداری از امامانشان، به اخلاق اسلامی آراسته باشند. از مهم‌ترین آموزه‌های اخلاقی در مکتب تشیع، راستگویی و امانتداری و حُسن خُلق است.[xii]
- جمع‌بندی
کلام آخر اینکه تشیع، تداوم شریعت اسلام و خاتم‌الانبیا صلّی‌الله‌علیه‌وآله است و شیعه کسی است که به امامت امامان معصوم و منصوب از جانب خداوند قائل است و با اعتقاد به این باور، می‌کوشد تا طبق الگوهای رفتاری آنان عمل کند و امیدوارانه منتظر تحقق وعده‌ی الهی و ظهور قیام‌کننده از آل پیامبر و برپایی عدالت در سراسر جهان باشد.
پاورقی ها:
[i]. مفردات الفاظ القرآن/ص470؛ كتاب العين/ ج2/ ص191
[ii]. البینة (98):7
[iii]. تفسير طبري/ ج 30/ ص 265؛ نظم درر السمطين/ ص 92؛ صواعق المحرقة/ ص 161/ الفصل الاول، في الآيات الواردة فيهم، الآية الحادية عشر.
[iv]. تفسير الدر المنثور/ ج 6/ ص 379، سورة البينة؛ تاريخ مدينة دمشق/ ج 42/ ص 371؛ مختصر تاريخ دمشق/ ج 18/ ص 14.
[v]. كنز العمال/ ج 13/ ص 156/ حديث 36483؛ نور الابصار شبلنجى/ ص 78؛ صواعق المحرقة/ ص 161/ الفصل الاول، في الآيات الواردة فيهم، الآية الحادية العشرة؛ النهاية ابن اثير/ ج 4/ ص 106/ ماده قمح؛ فصول المهمة/ ص 123/ فصل في ذكر مناقبه الحسنة؛ نظم درر السمطين/ ص 92.
[vi]. خليل به معنای دوست يکدل است.
[vii]. الأمالي (للطوسي)/ النص/ 292/ [11] المجلس الحادي عشر؛ كَانَ فِي صَحِيفَتِهِ مَكْتُوبٌ
كفاية الأثر في النص على الأئمة الإثني عشر/ 49/ باب ما جاء عن جابر بن سمرة عن النبي ص في النصوص على الأئمة الاثني عشر:
فرائد السمطين الحموي الشافعي/ ج2/ص:320:
[viii]. المائده (5): 3؛ (الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دينَكُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتي وَ رَضيتُ لَكُمُ الْإِسْلامَ ديناً): (امروز دین شما را برایتان کامل کردم و نعمتم را برایتان تمام نمودم و اسلام را به عنوان دین شما پذیرفتم.)
[ix]. الاحزاب (3): 33؛ (إِنَّما يُريدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهيراً): (خداوند اراده کرده پلیدى را از شما اهلِ‌بیت دور کند و شما را پاک و پاکیزه گرداند.)
[x]. الكافي/ ج1/ 294/ باب الإشارة و النص على أمير المؤمنين علیه‌السلام؛ پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: إِنِّي تَارِكٌ فِيكُمْ أَمْرَيْنِ إِنْ أَخَذْتُمْ بِهِمَا لَنْ تَضِلُّوا- كِتَابَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ أَهْلَ بَيْتِي عِتْرَتِي: من دو امر را بین شما باقی می‌گذارم که اگر آن دو را بگیرید، هرگز گمراه نمی‌شوید؛ کتاب خداوند عزوجل و اهلِ‌بیتم، عترتم.
صحیح مسلم، مسلم بن حجاج النیشابوري، دار احیاء التراث العربي، بیروت، چاپ اول، 2000م، کتاب فضائل الصحابة، باب فضائل علي بن ابی طالب، ص1043، ح2408
[xi]. الشوری(42): 23؛
[xii]. الکافی، ج 2، ص 636-637، باب الورع