متن سوال:
آیا هر موقع خداوند متعال را بخوانيم ، ما را اجابت مي‌كند ؟ آيا امكان دارد خداوند دعاي ما را رد كند و اجابت نكند ؟ چكار كنيم كه دعايمان ١٠٠ درصد مقبول شود و ما هم متوجه شويم قبول شده است؟!؟ با آرزوي توفيق براي شما يا علي مدد .
متن جواب:
همانگونه که می دانید ، دعا در دین ما جایگاه و ارزش بسیار بلندی دارد و از برترین اعمال به حساب می آید . اهمیت دعا تا بدانجاست که پیامبر اکرم ( صلی الله علیه و آله و سلم ) ، آنرا سلاح مؤمن ، پایه دین و نور آسمانها و زمین می دانند .(1) بر این اساس ، خداوند متعال در آیات مختلف قرآن کریم از دعا سخن به میان آورده است و اهل بیت (علیهم السلام ) نیز که مفسران حقیقی قرآن کریم هستند ، این مقوله بسیار مهم و مؤثر در زندگی ما را بسیار بیشتر برایمان توضیح داده و تبیین کرده اند .
لذا در این فرصت به همراه هم ، 2 شرط اصلی استجابت دعا و موانع اصلی آنرا مورد بررسی قرار می دهیم و می کوشیم تا بیابیم که چگونه می توانیم این موانع را از پیش روی خویش برداریم . در انتها نیز سِـرّ عدم استجابت برخی از دعاهایمان را بررسی خواهیم نمود .
استجابت ، وعده الهی :
اگر در آیات مختلف قرآن کریم دقت کنیم ، در خصوص دعا ، با یک وعده الهی روبرو می شویم که پروردگارمان ما را نسبت به آن بشارت داده است . به عنوان نمونه در آیه 186 سوره مبارکه بقره می فرماید : ” و هنگامى كه بندگان من، از تو در باره من سؤال كنند، (بگو:) من نزديكم! دعاى دعا كننده را، به هنگامى كه مرا مىخواند، پاسخ مىگويم! پس بايد دعوت مرا بپذيرند و به من ايمان بياورند، تا راه يابند ( و به مقصد برسند)! ” (2) و یا در آیه 60 سوره مبارکه غافر نیز به روشنی ما را فرمان می دهد که او را بخوانیم تا او ما را اجابت کند .(3)
اما وقتی به زندگی روزمره خود مراجعه می کنیم ، با مواردی مواجه می شویم که ما به درگاه الهی دعا نموده ایم ، ولی خواسته یمان برآورده نشده است . واقعا علت چیست؟ آیا این موارد ، با این آیا ت ، تعارضی دارد ؟
2 شرط اساسی استجابت :
اگر به آیه 60 سوره مبارکه غافر ، خوب توجه کنیم ، متوجه می شویم که آیه ، 2 فراز دارد . در قسمت آغازین ، همانگونه که ذکر شد ، خداوند مارا فرمان می دهد که او را بخوانیم و به درگاه او دعا کنیم و در فراز دوم ، بلا فاصله می فرماید که :” كسانى كه از عبادت من تكبر مىورزند ، به زودى با ذلت وارد دوزخ مىشوند! “(4). بر این اساس مشخص می گردد که دعا ، خود نوعی عبادت و فرمانبرداری از خداوند است و بلکه بر طبق بیان رسول اکرم ( صلی الله علیه و آله و سلم ) ، دعا حقیقت و مغز عبادت است (5). بنابر این همانگونه که هر عمل و هر عبادتی مقدمات ، آداب و شرایطی دارد که باید آنها را رعایت نمود و بکار بست ، دعا نیز از این قاعده مستثنی نیست .
با تأمل در این آیات و روایات گوناگونی که از اهل بیت ( علیهم السلام ) به ما رسیده است ، می توانیم 2 شرط عمده استجابت دعا را دریابیم . در این آیات ، خداوند به ما وعده می دهد که اگر او را بخوانیم ، دعایمان را اجابت می کند . بنابر شرط نخستین استجابت دعا اینست که ما تنها خدا را بخوانیم و چشم طمع به سایرین نداشته باشیم و دومین خصوصیت نیز آنست که باید حقیقتا دعا یمان ، خواسته ای حقیقی باشد . . .
تنها خدا و حقیقتا دعا . . . :
گاهی اوقات ، هنگامی که دعا می کنیم و خدا را می خوانیم ، واقعا تنها ، امیدمان به او نیست و به ابزار و وسائل مختلف و یا اشخاص گوناگون نیز چشم طمع داریم و غیر از خدا ، آنان را نیز مؤثر می دانیم . در این شرایط ، طبیعی است که دعایمان اثری نداشته باشد ، چرا که به چیزهائی امید بسته ایم که کاری از آنان ساخته نیست . حتی در مورد توسل به ائمه طاهرین (علیهم السلام) نیز باید حقیقتا چشم امیدمان به پروردگار باشد ، چرا که او خود این بزرگواران را به عنوان وسائل تقرب به خویش به ما معرفی نموده است . اما در نقطه مقابل ، شاید در زندگی خود چندین بار برایمان اتفاق افتاده باشد که تنهای تنها به خدا امید بسته ایم و ایمان داشته ایم که همه چیز در دست اوست . این نخستین شرط لازم برای استجابت دعاست .
اما در کنار این مسأله ، باید حقیقتا دعایمان ، خواسته ای حقیقی بوده و زبان حالمان با آنچه می گوئیم ، یکی باشد ؛ نه آنکه عباراتی را بر زبان برانیم که در باطن خویش ، واقعا آنها را نمی خواهیم و درونمان با آنچه در ظاهر بیان می کنیم ، متفاوت باشد . بر این اساس به خوبی مشخص می شود که آنچه در استجابت دعا اساسی ترین نقش را ایفا می کند ، حقیقت و باطن انسان است . لذا امیرالمؤمین ( علیه السلام ) در نامه خویش خطاب به امام مجتبی ( علیه السلام ) می فرمایند که عطا و بخشش ( الهی ) به میزان نیت است .(6)
گناه ، اصلی ترین مانع استجابت :
اگر این دو شرط را در وجود خویش پیاده نمودیم ، باید به همراه آن تلاش کنیم تا موانع خارجی دیگر را نیز از پیش رو برداریم. آنگونه که ائمه طاهرین ( علیهم السلام ) ما را متوجه می سازند ، برخی از گناهان ، اصلی ترین مانعی است که در مسیر دعای ما قرار دارد و مانع استجابت آن می شوند . امیرالمؤمنین ( علیه السلام ) در دعای کمیل به ما می آموزند تا با خدای خویش این گونه نجوا کنیم : ” خدایا ، گناهانی را که مانع استجابت دعا می گردد ، برمن بیامرز ” . (7) .
بر طبق تعالیم اهل بیت (علیهم السلام ) ، گناهان مختلفی سبب عدم استجابت و محبوس شدن دعا می شوند که عقوق والدین (8) ، ستم به مردم (9) ، خوردن مال حرام (10) ، به تأخیر انداختن نماز تا آنکه قضا شود (11) و . . . بخشی از این گناهان به شمار می آیند .
چگونه موانع استجابت را برطرف کنیم ؟
از سوی دیگر بر طبق تعالیم ائمه طاهرین ( علیهم السلام ) ، انجام برخی از اعمال سبب بر طرف ساختن این موانع و مهیا شدن زمینه استجابت دعا می شود . اگر ما خدای خویش را با حالت خضوع و خشوع صدا بزنیم و به هنگام دعا ، به درگاه او تضرع کنیم ، اگر از عدم استجابت دعای خویش مأیوس نگردیم و در درگاه الهی بر خواسته خود اصرار نمائیم ، اگر به هنگام دعا دیگران را بر خود مقدم داریم و ابتدا آنان را دعا کنیم و . . . بدین وسیله می توانیم برخی از نقائص خویش را جبران کرده و چشم امید بیشتری به استجابت دعایمان داشته باشیم .
از دیگر مواردی که ما را در این هدف یاری می کند ، آنست که سعی کنیم قبل از دعا و پس از آن ؛ بر پیامبر و آل او درود بفرستیم ، چرا که بر طبق روایات ، از آنجائی که صلوات بر اهل بیت ( علیهم السلام ) دعائی مستجاب است ، خداوند کریمتر و بزرگتر از آنست که صلوات ابتدا و انتهای دعای ما را به اجابت برساند ، اما دعای میانی آنرا مستجاب نسازد . (12)
ساعاتی خاص و مکانهائی ویژه :
دعا نمودن در برخی از زمانهای خاص که ابواب رحمت الهی گشوده تر است ، نظیر بخش پایانی شب و پیش از اذان صبح (هنگام سحر) ، شبهای جمعه ، پس از نمازها ، به هنگام قرائت قرآن ، وقت افطار و . . . نیز تأثیر بسیاری در زدودن حجابها و موانع استجابت دعا خواهد داشت . همچنین دعا کردن در بعضی مکانهای ویژه ، نظیر حرم پیامبر اکرم ( صلی الله علیه و آله و سلم ) و ائمه طاهرین (علیهم السلام ) ، مساجد و . . . از دیگر عوامل مؤثر در این خصوص است .
بنابر این اگر توانستیم موانع استجابت دعا را از پیش رو برداریم و دو شرط اساسی آنرا در خود محقق کنیم ، بی شک دعایمان مستجاب می گردد و قطعا پروردگارمان ، ما را مورد توجه خویش قرار می دهد .
مصلحت ما . . . :
اما اگر گاهی دعا می کنیم و به مطلوب خویش دست نمی یابیم ، یا گناهی از گناهان ما مانع استجابت دعایمان به درگاه پروردگار می شود و یا آنچه خواسته ایم ، به مصلحت ما نیست . لذا اگر همان چیز را به همان کیفیت به ما ارزانی دارند ، به ضررمان می انجامد و از دید مادی و دنیائی و یا از منظر معنوی ، قطعا دچار ضرر خواهیم شد . لذا بر طبق روایات ، پروردگارمان در قبال این گونه ازخواسته های ما ، یا در همین دنیا عنایت خویش را در زمینه ای دیگر شامل حالمان می کند ، یا آنکه در آخرت ، درجه ما را افزایش خواهد داد و یا گناهان ما را خواهد آمرزید .
حتی گاهی نیز بنا بر مصالحی ، خداوند در اجابت دعای ما تأخیر می اندازد ، اما همین تأخیر را نیز در روز قیامت جبران می نماید و بنده خویش را مورد لطف و رحمتش قرار می دهد . لذا بر طبق بیان امام صادق ( علیه السلام ) هنگامی که بنده در روز قیامت با این تفضل الهی روبرو می شود ، آرزو می کند که ای کاش هیچ یک از دعاهای او در این دنیا به استجابت نرسیده بود.(13)