احادیث نقل شده از پیامبر اکرم و معصومین (علیهم السلام) در کنار قرآن، منابع مهم دینی شیعه به شمار می‌روند. شبهه‌ی رایج البته این است که کتب اصلی حدیث که امروز در دست شیعیان قرار دارند، عمدتاً بعد از دوران ائمه (علیهم السلام) تألیف شده‌اند و همین مطلب موجب شده‌است، عده‌ای در اصالت این منابع و انتساب آن به معصومین (علیهم السلام) دچار ابهام شوند.

باید گفت که سابقه‌ی مرتب‌سازی و نگارش جوامع حدیثی1 و نیز تألیف کتبی بر پایه حدیث در میان اصحاب ائمه (علیهم السلام) بسیار طولانی است. در جامعه‌ی شیعه، به‌خصوص پس از دوران امام صادق (علیه السلام)، افراد زیادی پیدا شدند که غالب وقت خود را مشغول جمع‌آوری روایات صادره از ائمه‌ی معصومین (علیهم السلام) بودند و بعضاً به‌منظور نشر تعالیم اهل‌بیت (علیهم السلام)، آنها را به شیعیان ساکن در کشورهای دور و نزدیک ارسال می‌نمودند. با گذشت زمان بر تعداد این مؤلفین افزوده شده و کتاب‌های مفصل‌تر و بیشتری تألیف و عرضه ‌شد. این امر به‌ویژه در دوران امام حسن عسکری (علیه السلام) با گستردگی هر چه بیشتر دنبال شد و نقش مهمی در حفظ میراث حدیثی شیعه ایفا کرد.

در میان اصحاب امام عسکری (علیه السلام) که به کار تألیف می‌پرداختند، حسین بن اشکیب سمرقندی نقشی برجسته داشت. او تألیفات متعددی داشته که در میان آنها کتابی با عنوان “الردّ علی الزیدیه”2به چشم می‌خورد. همچنین حسن بن موسی الخَشّاب از اصحاب امام عسکری (علیه السلام)، تألیفاتی از خود باقی گذاشته که کتاب “الردّ علی الواقفه”3 از آن جمله است. نظر به شدت فعالیت زیدیها(4 و واقفیه5در آن دوران و احتمال تأثیر پذیرفتن تعدادی از شیعیان از آنان، این کتاب‌ها که غالباً با استناد به روایات صادره از ائمه معصومین (علیهم السلام) و دیگر ادلّه تدوین می‌شد، وسیله‌ی خوبی برای کنترل این گونه انحرافات بود.

اما در خصوص جمع‌آوری روایات وارده و تدوین مجامع حدیثی6، شواهد متعددی وجود دارد. مثلا احمد بن محمد برقی یکی از شیعیان معاصر با چند امام از جمله امام عسکری (علیه السلام) بود که کتاب “المحاسن” را تألیف نمود. این کتاب شکل دائرۀ المعارفی به خود گرفت که بسیاری از معارف دینی از قبیل فقه، اخلاق، تفسیر و… را در برداشت.7 محمد بن حسن صفّار قمی از هم‌عصران و یاران امام عسکری (علیه السلام) است که آثار متعددی در مسائل فقهی و کلامی دارد. مشهورترین اثر او کتاب “بصائر الدرجات” است که اثری روایی با رویکرد کلامی محسوب می‌گردد و احادیث آن درباره مسأله امامت، شناخت امام و  فضائل ائمه اطهار (علیهم السلام) است.8علی بن حسن بن علی فضّال که مورد اعتماد و وثوق امام عسکری (علیه السلام) بوده، کتاب‌های فراوانی تدوین کرد9، به طوری‌که گفته شده، هیچ کتابی در هر موضوعی از ائمه (علیهم السلام) باقی نمانده بود جز آنکه پیش او وجود داشت.(10

حتی برخی از کتب حدیثی نگاشته شده به تأیید خود معصومین نیز رسیده است. 11مشخصاً گاهی اصحاب درباره‌ی پاره‌ای از کتاب‌ها، نظرات ائمه را جویا می‌شدند که از جمله آنها بَورَق بوشَنجانی بود که کتاب “یوم و لیله” را به امام عسکری (علیه السلام) تقدیم داشته و نظر حضرت را درباره آن خواسته است، و کلیه مطالب کتاب به تأیید ایشان رسیده‌است.12

این موارد مشخصا بر وجود و در دسترس بودن روایات ائمه (علیهم السلام) برای اصحاب دلالت دارد و نشانه‌ی یک جنبش قابل تقدیر علمی است که خود پشتوانه‌ی اصلی روایی تشیع به حساب می‌آید. اصولی 13که تا دوره امام عسکری (علیه السلام) تألیف شد، پایه‌های اصلی جوامع حدیثی بزرگتری مانند کافی را تشکیل داد و جوامع حدیثی با استفاده از همین تألیفات اصحابی که در ارتباط با امامان بودند، شکل گرفت و بدین ترتیب میراث گران‌بهای شیعه در گذر زمان و در زمان غیبت امام دوازدهم حفظ شد.

(برگرفته از “اسوه‌های بشریت”، اثر حجۀ الاسلام رسول جعفریان (با برخی تغییرات و اضافات)

سایت رشد فرارسیدن 8 ربیع الأول، سالروز شهادت

پیشوای طاهر و زکی، یازدهمین امام معصوم،

امام حسن بن علی العسکری (علیه السلام)

را به همه مسلمانان جهان، خصوصا شما دوست عزیز تسلیت می گوید.

پاورقی‌ها:

  1. 1- جوامع حدیثی (مفرد آن جامع حدیثی)، به کتبی گفته می‌شود که در آن‌ها روایاتی در زمینه همه‌ی موضوعات و ابواب حدیثی گرد آمده است، مانند محاسن برقی یا بحار الانوار.
  2. 2- رجال نجاشی صفحه 44.
  3. 3- رجال نجاشی، صفحه 42.
  4. 4- زیدیه، فرقه ای از شیعیان بودند که پس از امام حسین (علیه السلام)، زید فرزند امام سجاد (علیه السلام) را امام می‌دانستند.
  5. 5- واقفیه اعتقاد داشتند که حضرت موسى بن جعفر (علیه السلام) هنوز از دنیا نرفته است و به امامت ائمه بعد از ایشان ایمان نداشتند.
  6. 6- از برخی مجموعه‌ها که خود از چند جامع تشکیل شده با تعبیر مجامع یاد شده است.
  7. 7- رجال نجاشی صفحه 76.7- رجال نجاشی صفحه 76.
  8. 8- رجال نجاشی صفحه 354.
  9. 9- رجال نجاشی صفحه 258.
  10. 10- رجال کشی، صفحه 530، حدیث 1014.
  11. 11- به عنوان نمونه، عبیدالله بن علی الحلبی کتاب خود را بر امام صادق (علیه السلام) عرضه کرد که حضرت آنرا مطالعه و تایید نمودند (رجال نجاشی، صفحه 231). و یا احمد بن عبدالله بن خانبه کتابی را تألیف کرده بود و به امام عسکری (علیه السلام) نشان داد، امام (علیه السلام) آنرا خوانده و سپس فرمودند: “کتاب درستی است، به مطالب آن عمل کنید. (فلاح السائل، صفحه 183).
  12. 12- رجالِ کَشّی، صفحه 538، حدیث 1023.
  13. 13- برخی از کسانی که مستقیم و بی‌واسطه از معصومین (علیهم السلام) روایت شنیده‌اند، متن شنیده شده را به صورت نوشتاری ثبت کرده‌اند که به هر یک از این نوشته‌ها اصل (جمع آن اصول) می‌گویند.