باسمه تعالی

“افسردگی و اضطراب رایج‌ترین مشکلات روانی در بین انسان‌ها هستند که به ترتیب حدود 19/1% و 28/8% مردم آن را تجربه کرده‌اند. نتایج تحقیقات نشان می‌دهد “مقایسه اجتماعی”، ارتباط تنگاتنگی با ایجاد و تداوم افسردگی و اضطراب دارد1 (پروفسور مورینا، محقق و استاد دانشگاه در زمینه روانشناسی بالینی)

یکی از ریشه‌های اضطراب که روانشناسان هم در مورد آن مطالب زیادی گفته‌اند، مسئله مقایسه کردن است. 2 از یک طرف انسان یک موجود اجتماعی است و از طرف دیگر، افراد یک جامعه هم‌سطح نیستند و از نظر علم، ثروت، شغل و … با هم متفاوت هستند. در نتیجه، خواه ناخواه در زندگی ما مقایسه اتفاق می‌افتد. مقایسه کردن یک شمشیر دو لبه است؛ هم می‌تواند آرامش و هم می‌تواند اضطراب آورد.

مقایسه گاهی صعودی، گاهی نزولی و گاهی هم‌سطح است.3 اگر انسان خود را با بالاتر از خود مقایسه کرد، این مقایسه صعودی است، اما اگر با پایین‌تر مقایسه کرد، این مقایسه نزولی است. مثلاً شخصی که درآمد مشخصی دارد، اگر خودش را با کسی که درآمد کمتری دارد مقایسه کند این مقایسه نزولی است، اما اگر با آن که درآمد بیشتری دارد مقایسه کند صعودی است، و مقایسه با کسی که به اندازه خود درآمد دارد هم‌سطح است.

در امور مادی، مقایسۀ صعودی می‌تواند به اضطراب بینجامد، اما مقایسه نزولی می‌تواند مایۀ آرامش انسان باشد. قرآن کریم به مسلمانان هشدار می‌دهد که مال و اولاد دیگران نباید آنها را شگفت‌زده و هیجان‌زده کند 4از جناب سلمان نقل شده که “خلیل من، رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم)، به من هفت سفارش کرد یکی از آنها این بود که در امور دنیا به آن‌که پایین‌تر از من است نگاه کنم و به آنکه بالاتر از من است نگاه نکنم…”5 به عبارت دیگر، در امور دنیوی مقایسه باید نزولی باشد. برخی مشکلات جامعه مانند مسابقه در ثروت و چشم و هم‌چشمی ریشه در مقایسه صعودی دارد.

اما مقایسه صعودی علاوه بر اضطراب، چند اثر منفی دارد که یکی از آنها حسادت است. انسانی که مقایسه صعودی می کند، حسادت می‌کند. قرآن کریم می‌فرماید: “ای مردم! آیا نسبت به کسی که خداوند به او بیشتر داده حسادت می ورزید…”6در روایات فرموده‌اند انسان حسود از دنیا لذت نمی‌برد 7و راحتی و آرامش ندارد.8

یکی دیگر از آثار منفی مقایسۀ صعودی، ایجاد افسردگی، یأس و ناامیدی است. در روایتی از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) آمده است که “کسی که نگاهش به آنچه در دست مردم است باشد، نارحتی‌اش طولانی و افسوسش مداوم می‌شود.”9 انسانی که دائما در مسائل مادی خود را با بالاتر مقایسه می‌کند، به تدریج احساس یأس و حسرت در او به وجود می آید، چرا که خود را از رسیدن به آنچه دیگران دارند ناتوان می‌بیند.

اما اگر در مسائل مادی، مقایسه نزولی داشته باشیم، به آنچه داریم راضی بوده و همواره صفت شکر در ما خواهد بود10 چنین انسانی، احساس کمبود و نقص نمی‌کند و روح او آرام خواهد بود. البته که این مقایسه، صرفا احساس ناخرسندی و نارضایتی را از میان می‌برد، نه تلاش و فعالیت را، و نباید تلاش معقول برای توسعه زندگی را خدشه‌دار کند.

اما مقایسه در امور معنوی باید صعودی باشد، یعنی باید مقایسه با افراد بالاتر و برتر و باشد، و در انتخاب‌ها این افراد را الگو قرار بدهد. این مقایسه می‌تواند عامل رشد و تکامل و رسیدن به مراتب بالاتر شود. اگر مقایسه در مادیات نزولی و در معنویات صعودی باشد، حالت اعتدال در انسان ایجاد می‌کند.

(برگرفته از بیانات “حجه الاسلام دکتر ناصر رفیعی” (با اضافات و تغییرات))

پایگاه اسلامی – شیعی رشد

پاورقی‌ها:

  1. 1- برای مطالعه مقاله کامل رجوع کنید به https://onlinelibrary.wiley.com/doi/epdf/10.1002/cpp.2452
  2. 2- در قسمت مقدمه مقاله فوق الذکر، به تحقیقات متعددی که این مطلب را بیان نموده اند ارجاع شده است.
  3. 3- این اصطلاحات در مقالات تخصصی به صورت upward comparison و downward comparison آمده است.
  4. 4- “فلا تعجبک اموالهم و لا اولادهم…” (سوره توبه، آیه 55)
  5. 5- “اوصانی خلیلی بسبعه خصال لا ادعهن علی کل حال اوصانی ان انظر الی من هو دونی و لا انظر الی من هو فوقی…” (المحاسن، جلد 1، صفحه 11)
  6. 6- “ام یحسدون علی ما آتاهم الله من فضله…” (سوره نساء، آیه 54)
  7. 7- قال الصادق علیه السلام:” خمس هم کما اقول لیست لبخیل راحه و لا لحسود لذه…” (من لا یحضره الفقیه، جلد 4، صفحه 394)
  8. 8- قال الصادق علیه السلام:” … و لا راحه لحسود …” (الخصال، جلد 1، صفحه 169)
  9. 9- “…و من نظر الی ما فی ایدی الناس طال حزنه و دام اسفه…” (اعلام الدین، صفحه 294؛ بحارالانوار، جلد 74، صفحه 172)
  10. 10- “…وانظر الى من هو دونک فتکون لأنعُم اللَّه شاکرا…” (مستدرک الوسائل، جلد 8، صفحه 337)