عالمان دین، نگهبانان امت در زمان غیبت

خداوند آنگاه که نخستین آیات از آخرین کتاب آسمانیش را بر پیامبر خاتم (صلی الله علیه و آله) نازل کرد، در طلیعه گفتار خود از خواندن و آموختن سخن به میان آورد:

“بخوان بنام پروردگارت که آفرید

انسان را از لخته خونى خلق کرد

بخوان که پروردگارت از همه بزرگوارتر است

همان کسی که به وسیله قلم تعلیم نمود

و به انسان آنچه را نمی‌دانست یاد داد”(1)

تأمل در این فرازها انسان را به اندیشه وا می‌دارد که به راستی اگر پس از نعمت آفرینش، نعمتی والاتر از علم و آموختن وجود می‌داشت، خداوند انسان را بویژه با چنین نعمتی ممتاز نمی‌ساخت و در نخستین آیات وحیانی، از نعمت‌های دیگر سخن می‌گفت.

بعدها آیات بیشتری نیز در خصوص علم نازل شد. خداوند در همان نخستین آیات به قلم به عنوان یک شئ مقدس سوگند یاد کرد(2) و پس از آن بارها و بارها در کلام خود از شرافت علماء و بزرگی و امتیاز آنان سخن گفت.(3)

آیات فوق از جایگاه والای علم و اهمیت فراگیری آن در دین مبین اسلام حکایت می‌کند؛ بویژه در زمانی که افراد حتی سواد خواندن و نوشتن هم نداشتند. در چنین فضای آکنده از جهل و تعصّب، پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) نه تنها کسب علم را وظیفه هر مسلمان دانست؛(4) بلکه نشر آن را نیز مصداق زکات برشمرده و تعلیم علم به دیگران را نوعی بخشندگی معرفی کرد.(5) تا جایی که حتی تعلیم را هدف رسالت خود نیز برشمرد.(6)

اما در این میان، عالمان وارسته دین که از یک سو، خود به راه راست هدایت یافته و از سوی دیگر در ارشاد و راهنمایی بندگان خدا و رساندن معارف دین به آنها کوشش می‌کنند، چه جایگاهی خواهند داشت؟ سیره دخت نبی اکرم، فاطمه زهرا (سلام الله علیهما) پاسخ می‌دهد:

زنی حضور فاطمه زهرا (سلام الله علیها) رسید و عرض کرد: “مادر ضعیفی دارم که درباره نماز دچار اشکالاتی گردیده و مرا نزد شما فرستاده تا پرسش او را با شما مطرح سازم”. فاطمه زهرا (سلام الله علیها) به پرسش این زن پاسخ داد. سپس این زن پرسش دیگری را مطرح ساخت و آن حضرت پاسخ داد و همین‌گونه پرسش‌های متعددی را با آن حضرت در میان گذاشت که سرانجام به ده سوال رسید و صدیقه طاهره (سلام الله علیها) به تمام آنها پاسخ فرمود.

در نهایت آن زن به علت زیادی پرسش‌هایش احساس شرمندگی کرد و از بازگو کردن سؤالات بیشتر خجالت کشید. به همین خاطر عرض کرد: “بیش از این مزاحم نمی‌شوم.” فاطمه زهرا (سلام الله علیها) فرمود: “هر سؤالی که به نظر تو می‌آید بگو و از پرسیدن آن شرمگین مباش.” سپس آن حضرت برای آنکه وی را به طرح سؤالاتش ترغیب فرماید، از او پرسید:

“اگر قرار شود شخصی در مدت یک روز، بار سنگینی را بدوش کشد و آن را تا ارتفاع بالایی حمل کند و در برابر آن، اجرتی معادل هزار دینار دریافت نماید، (با داشتن چنان مزد و پاداش فراوانی) آیا تحمل رنج و زحمت حمل بار سنگین بر او ناگوار و غیر قابل تحمل است؟”

زن عرض کرد: “نه!”

صدیقه کبری (سلام الله علیها) فرمود:

“من نیز خویشتن را مزدگیر خدا قرار دادم و پاداش من در ازای پاسخ به هر سؤالی، بیشتر از مقدار مرواریدی است که فاصله بین آسمان و زمین را پر کرده باشد… از پدرم رسول خدا (صلی الله علیه و آله) شنیدم که می‌فرمود: در روز قیامت عالمانی که از شیعیان ما هستند، آنگونه محشور می‌گردند که به میزان دانش آنها و کوششی که در ارشاد بندگان خدا کرده‌اند، به لباس کرامت و پوششی شکوهمند آراسته می‌شوند. بدین صورت بر قامت هریک از آنها هزار هزار جامه درخشان پوشانده می‌شود؛ سپس منادی از جانب پروردگار اینگونه ندا می‌دهد: ای کسانی که سرپرستی یتیمان آل محمد(7) را بر عهده گرفته‌اید و در زمانی که آنها از پدران خود (یعنی امامانشان) دور افتادند، ایشان را تحت مراقبت و تعلیم خود قرار می‌دهید! بدانید که این یتیمان همان شاگردان شمایند که آنها را راهنمایی و سرپرستی می‌کنید…” آنگاه ادامه داد: “ای بنده خدا! هر تار و پود آن جامه‌ها از تمام آنچه آفتاب بر آن می‌تابد، هزار هزار بار ارزشمندتر است!”(8)

بیان فاطمه زهرا (سلام الله علیها) به خوبی نشان می‌دهد که مقام رفیع و پاداش عظیمی که در سرای آخرت خاصه برای عالمان پیروی راه فاطمه (سلام الله علیها) مهیا گردیده است، در ازای سعی و تلاشی است که آنان در راه کسب علم دین و ارشاد بندگان خدا در دوران غیبت روا داشته‌اند. دیروزشان را به سربازی در سنگر دین خدا گذراندند و امروز متناسب با درجه علمی و تلاش عملی خود، مدال افتخار کسب می‌کنند.

(برگرفته از کتاب “آداب تعلیم و تعلّم در اسلام (ترجمه کتاب منیه المرید از شهید ثانی)” ،نگارش دکتر سید محمد باقر حجتی، با اندکی اضافات)

پاورقی‌ها:

1) “اقرأ باسم ربّک الذی خلق – خلق الإنسان من علق – اقرأ و ربّک الأکرم – الذی علّم بالقلم – علّم الإنسان ما لم یعلم”  (سوره علق، ایات 1 تا 5)

2) “ن و القلم و ما یسطرون” نون سوگند به قلم و آنچه می‌نویسند (سوره القلم، آیه 1)

3) سوره آل عمران، آیه 7؛ سوره بنی اسرائیل، آیات 107 تا 109؛ سوره عنکبوت، آیه 43 و 49؛ سوره فاطر، آیه 25؛ سوره زمر، آیه 9؛ سوره مجادله، آیه 12؛ …

4) “طلب العلم فریضه علی کلّ مسلم و مسلمه”، عده الداعی، صفحه 72

5) “ألا أخبرکم بأجود الأجواد؟ قالوا: بلى یا رسول اللَّه. فقال: أجود الأجواد اللَّه و أنا أجود بنى آدم و أجودهم بعدی رجل علّم علماً فنشره و یبعث یوم القیمه أمه واحده و رجل جاد بنفسه فی سبیل اللَّه حتى قتل‏” (ارشاد القلوب، جلد1، صفحه 14) “زکاه العلم تعلیمه من لا یعلمه” (عده الداعی، صفحه 72)

6) “… بالتعلیم أرسلتُ”، منیه المرید فی آداب المفید و المستفید، صفحه 106

7) طبق حدیث نبوی، پیامبر اکرم (صلی الله علیه و اله) و امام علی (علیه السلام) دو پدر امت اسلام نامیده شده‌اند و علت اینکه شیعیان را یتیم خوانده‌اند، از دست رفتن سایه این دو پدر از سر شیعیان و پس از آنها نیز فقدان جانشینان و امامان بعدی یکی پس از دیگری بوده که شیعیان را در حکم یتیمان معنوی آنها قرار داده است. (ر.ک. بحارالأنوار، جلد 65، صفحه 76)

8) تفسیر منسوب به امام حسن عسکری (علیه السلام)، صفحه 340؛ بحار الانوار، کتاب العلم، جلد2، صفحه 3؛ محجه البیضاء، جلد1، صفحه 30