بعد از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) چه کسانی جانشین ایشان می‌شوند؟ دینی که طبق ادعای خود قرار است تا آخر عمر دنیا پابرجا و جاودانه بماند و بشریت را به سعادت برساند،چه سازوکاری برای حفظ و صیانت خود در جامعه ارائه می‌دهد و هدایت آن در جامعه عهده چه کسانی است؟

موضوع هدایت دین پس از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) و جانشینی ایشان یکی از مسائل مهم دین اسلام است. تقریبا همه امت اسلام و فرق مسلمین بر این اصل اتفاق نظر دارند که براى حفظ و اجرای احکام اسلام،وجود جانشینانی برای پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) اجتناب‌ناپذیر است. اما اختلاف در اینجاست که این جانشینان چه خصوصیاتی داشته و چگونه باید تعیین شوند. با این توضیح، باید دید که پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) در خصوص وصایت و آینده جامعه پس از خود چه نقشه راهی را برای مسلمین ترسیم نموده‌اند.

با مراجعه به منابع معتبر اسلامى، چه اهل سنت و چه شیعیان، درمى‌یابیم که رسول‌‏خدا (صلى الله علیه و آله و سلم) تعداد جانشینان پس از خود را دوازده نفر معرفى نموده است. این حدیث را نه تنها محدثین شیعه، بلکه صاحبان صحاح[note]1- صحاح سته یا کتابهای صحیح شش­گانه، معتبرترین کتب حدیثی در نزد اهل سنت هستند که شامل صحیح بخاری، صحیح مسلم، سنن ابی­داود، سنن ترمذی، سنن ابن ماجه و سنن نسائی می­باشند. در بین این شش کتاب، صحیح بخاری و صحیح مسلم از اعتبار بیشتری برخوردار بوده و علمای اهل سنت تمام احادیث این دو کتاب را صحیح و مورد قبول می‌دانند.[/note] و مسانید [note]2- مسند کتابی است که در آن احادیث ذیل نام راوی آنها طبقه بندی شده است. مسانید از مجامع روایی مهم اهل سنت به شمار می­روند، نظیر مسند احمد حنبل و مسند ابى­عوانه.[/note]-که معتبرترین کتب اهل سنت هستند- از طرق مختلف و به گونه‏‌هاى متعدد از طریق اصحاب مختلفى از رسول‌‏خدا (صلى الله علیه و آله و سلم) روایت کرده‌‏اند، از آن جمله:

الف) مسلم در صحیح خود از “جابربن سمره” روایت کرده که او شنیده است که رسول‏‌خدا (صلى الله علیه و آله و سلم) فرمود: “این دین تا قیامت ومادامی که دوازده نفر خلیفه که همگى از قریش باشند و ولایت شما را عهده‌دار باشند، همواره ثابت و پابرجا باشد”[note]3- “لا یزال الدین قائماً حتّى تقوم الساعه أو یکون علیکم اثنا عشر خلیفه کلّهم من قریش” (صحیح مسلم، جلد 6، صفحه 3)[/note]. مسلم این مضمون را با الفاظ دیگری نیز از قول جابر نقل کرده است، نظیر “همواره کار مردم انجام مى‏‌شود…”، و در دو روایت دیگر “تا دوازده نفر خلیفه باشند.”[note]4- “لا یزال أمر الناس ماضیا”، ” إلى اثنی عشر خلیفه” (صحیح مسلم، جلد 6، صفحه 3 و 4)[/note]و[note]5- مشابه این مضمون در صحیح بخارى از قول جابر بن سمره آمده است: “شنیدم که رسول‏خدا (صلى الله علیه و آله و سلم) مى‏ فرمود: “دوازده نفر امیر خواهد بود”، سپس رسول‏ خدا (صلى الله علیه و آله و سلم) کلمه‏اى فرمود که آن را نشنیدم و از پدرم پرسیدم: “رسول‏ خدا چه فرمود؟” او گفت: فرمود: “همگى از قریشند””(صحیح بخاری، جلد 8، صفحه 127). همچنین در روایت دیگرى از قول جابر است که فرمود: “دشمنى دشمنانشان به آنها آسیبى نرساند” (فتح‏البارى فى شرح صحیح بخارى، جلد 16، صفحه 338 –  مستدرک حاکم، جلد 3، صفحه 617).[/note]

ب) از “انس بن مالک” روایت کرده‌‏اند که گفت: رسول‏‌خدا (صلى الله علیه و آله و سلم) فرمود: “این دین همواره تا آنگاه که دوازده نفر از قریش موجود باشند، استوار و برپاست، و چون از دنیا بروند، زمین اهل خود را زیر و رو خواهد کرد.”[note]6- “لن یزال الدین قائما إلى اثنی عشر من قریش فإذا هلکوا ماجت الأرض بأهلها” (جامع الاحادیث سیوطی، جلد 18، صفحه 66، حدیث 18861- کنزالعمال، جلد 13، صفحه 27)[/note]

ج) در روایتى دیگر، “عبدالله ابن‌‏مسعود” گوید: رسول‏‌خدا (صلى الله علیه و آله و سلم) فرمود: “خلفاى پس از من به تعداد اصحاب موسى [note]7- اشاره به آیه 12 سوره مائده که می­فرماید:” … و بعثنا منهم اثنی عشر نقیبا…” ” و از میان آنان 12 نفر نقیب برانگیختیم…”.ار قول ابن مسعود نقل شده که پیامبر فرمود:” خلفاء من دوازده نفرند، مانند نقباء بنی­اسرائیل (مستدرک حاکم، جلد 4، صفحه 501- مسند احمد، جلد 1، صفحه 398- تاریخ مدینه دمشق، جلد 16، صفحه 286- مجمع الزوائد هیثمی، جلد 5، صفحه 190)[/note]خواهند بود.” [note]8- تاریخ ابن کثیر، جلد 6، صفحه 248 – کنز العمال، جلد 13، صفحه 27 – شواهد التنزیل حسکانی، جلد 1، صفحه 455[/note]ابن‌‏کثیر گوید: “همانند این حدیث از “عبداللّه‏‌بن عمر”،”حذیفه”،”ابن عباس”و “کعب الاحبار” روایت شده است.”[note]9- تاریخ ابن‏ کثیر، جلد 6 ، صفحه 248[/note]

این روایات با صراحت بر آن است که تعداد جانشینان پیامبر “دوازده نفر” و همگى از “قریشند.”[note]10- امیرالمومنین (علیه السلام) در بیان خود، قریشِ یاد شده در این روایات را معرفى نموده و فرموده: “امامان همگى از قریشند و در این دودمانِ از هاشم کاشته شده‏اند و براى غیر ایشان روا نباشد، و شایسته نیست که والیان جز اینان باشند” و فرموده”بار خدایا! آرى، زمین از قیام کننده الهى با برهان، خالى نخواهد ماند؛ یا پیروز و مشهور و یا ترسان و مجهول، تا براهین و بیّنات خداوند باطل و نابود نگردد”. (نهچ البلاغه، خطبه 142 و حکمت 147)[/note]بررسى دقیق این روایات نشان مى‌دهد که تعداد امامان در این امت دوازده نفر پى در پى هستند و پس از دوازدهمین آنها، عمر این دنیا پایان مى‌‏گیرد. [note]11- براى بحث مفصل­تر در این خصوص به متن کتاب معالم المدرستین، ذیل حدیث تعداد ائمه مراجعه شود.[/note]در احادیث نقل شده، از قول جابر بن سمره در صحیح مسلم آمده بود که “این دین تا قیامت و مادامی که دوازده نفر خلیفه که همگى از قریش باشند و ولایت شما را عهده‌دار باشند، همواره ثابت و پابرجا باشد”. این حدیث مدت پابرجا بودن این دین را با وجود جانشینان پیامبر تا برپایى قیامت معرفی کرده و تعداد امامان را دوازده نفر عنوان کرده است.

در حدیث نقل شده از انس آمده که “این دین همواره تا آنگاه که دوازده نفر از قریش موجود باشند، استوار و برپاست، و چون از دنیا بروند، زمین اهل خود را زیر و رو خواهد کرد”.این حدیث نیز، وجود و بقاى دین را تا پایان عمر امامان دوازده‏‌گانه تأیید کرده و پایان عمر آنها را پایان عمر دنیا دانسته است.

در حدیث ابن مسعود، تعداد امامان تنها دوازده نفر دانسته و فرمود: “خلفاى پس از من به تعداد اصحاب موسى هستند”. این حدیث نیز تصریح دارد که بعد از رسول‏‌خدا (صلى الله علیه و آله و سلم) بجز “خلفاى دوازده‏‌گانه” خلیفه‌‏اى نخواهد بود.

الفاظ این روایات با صراحت عدد خلفا را دوازده نفر دانسته و مى‏‌گوید پس از آنان هرج و مرج و نابودى زمین و برپایى قیامت خواهد بود. البته در روایات فوق که در منابع اهل سنت آمده، پیامبر به طور صریح نام این ائمه را مشخص نمی‌کند. از این رو اهل سنت در تطبیق این 12 نفر با خلفای خود دچار مشکل و سردرگمی می‌شوند و نمی‌توانند مصادیقی را که به طور کامل قابل تطبیق با احادیث فوق باشند، ارائه دهند.[note]12- اظهار نظرهاى علماى بزرگ اهل سنت در خصوص این حدیث و نقد آنها در متن کتاب معالم المدرستین موجود است.[/note]

اما بنابر آنچه در منابع روایی شیعه آمده، رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) در احادیث مشهوری به معرفی تک‌تک جانشیان خود پرداخته است. [note]13- به کتبى نظیر “کفایه الاثر” نوشته خزاز قمى،”مقتضب الاثر” از ابن عیاش جوهرى و “الانصاف فی النص علی الائمه الاثنی عشر” اثر سید هاشم بحرانى مراجعه شود.[/note]در حقیقت تنها شیعیان اثناعشری[note]14- لفظ اثنا عشر در لغت عربی به معنی 12 است، لذا به شیعیانی که به 12 امام به عنوان جانشینان پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) اعتقاد دارند شیعیان اثناعشری گفته می­شود. همچنین از امامانی که این شیعیان به آنها اعتقاد دارند به عنوان ائمه اثناعشر یاد می­شود.[/note]هستند که با استناد به روایت دارای تصریح در اسامی ائمه، مصادیق خارجی برای روایات فوق‌الذکر ارائه می‌دهند که با مضامین روایات مورد اتفاق همه مسلمانان انطباق دارد.

از لوازم این انطباق آن است که وجود جانشینان پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) تا قیامت استمرار داشته باشد، و لذا باید عمر یکى از این امامان دوازده‏‌گانه، برخلاف عمر عادى انسانها، طولانى و خارق العاده باشد؛ چنانکه اکنون چنین است و (همانگونه که شیعیان اثناعشری به آن معتقدند) دوازدهمین امام از “ائمه اثناعشر” و اوصیاى رسول‏‌خدا (صلى الله علیه و آله و سلم) بدین‏‌گونه است[note]15- برخی از علمای بزرگ اهل سنت نیز اعتراف کرده ­اند که امام مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) یکی از این خلفای دوازده­گانه می­باشد، نظیر ابی داود (وی روایت جابر بن سمره را در ذیل کتاب المهدی سنن خود آورده است)، ابن کثیر (تفسیر ابن کثیر، ذیل آیه 12 سوره مائده و آیه 55 سوره نور)، سیوطی (تاریخ الخلفاء، جلد 1، صفحه 12 – 16) …[/note]؛ اوست که همنام و صاحب کنیه پیامبر بوده و بر خلاف آنچه برخی منکرین می‌پندارند، هم‌اکنون زنده و در غیبت است؛ او دوازدهمین جانشین رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) است که طبق وعده الهى روزى ظهور کرده و دین الهى را در سراسر جهان حکمفرما خواهد نمود.

(برگرفته از کتاب “معالم المدرستین” اثر مرحوم علامه سید مرتضی عسگری[note]16- متن فوق برگرفته از ترجمه فارسی این کتاب با عنوان “بازشناسی دو مکتب” نوشته محمد جواد کرمی می­باشد.[/note] (با برخی تغییرات و اضافات))

پایگاه رشد فرا رسیدن 15 شعبان، سالروز ولادت

موعود انبیا و دوازدهمین جانشین رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم)،

حضرت امام حجه بن الحسن العسکری (عجل الله تعالی فرجه الشریف)

 را به تمامی منتظران برپایی حکومت عدل در جهان، به خصوص شما دوست عزیز تبریک عرض می‌نماید.

پاورقی ها: