در دیدگاه اسلامی، تک‌تک اعضا و جوارح آدمی، امانت و ودیعه‌ای الهی است که خداوند در اختیار بشر قرار داده تا با بهره‌گیری صحیح از آنها، در مسیر کمال خویش قرار گیرد. لذا نه تنها آدمی در طول زندگی، وامدار پروردگار خویش است، بلکه باید با بهره‌گیری صحیح از اعضا و جوارح خود، حقوقی را که خداوند به گردن او نهاده به جای آورد. این دیدگاه بدیع، در کلام امام سجاد (علیه السلام) و در قالب روایتی زیبا به عنوان “رساله حقوق” جلوه نموده است. آن حضرت در بخشی از این رساله، به بازگویی و شمارش حقوق اعضای بدن انسان می‌پردازد:
“و اما حق زبان، آن است که آن را از زشت‌گویى بازدارى و به گفتار نیک و ادب عادت دهى. از گشودن زبان جز به هنگام نیاز و (برای) بدست آوردن منفعت دین و دنیا، خوددارى کنی و از پرگویى و بیهوده‌گویى ـ که جز زیان در بر ندارد ـ دورى کنى و بدانى که زبان، گواه عقل و اندیشه توست و خوش‌زبانى تو، نمود زیبایى و آراستگى به زیور عقل، می‌باشد…
و اما حق گوش، عبارتست از بازداشتن آن از شنیدن غیبت و هر چیزى که شنیدنش ناروا و حرام است؛ پاکیزه داشتن آن براى سخنانى که دل را سرشار از خیر و خوبى مى‌کند؛ و اخلاق کریمه و بزرگوارى را به انسان مى‌آموزد؛ زیرا که گوش، دریچه ورود کلمات و سخنان به دل است و از طریق آن، اقسام مفاهیم خیر و شر، به جان‌ها مى‌رسد…
اما حق چشم تو، آن است که آن را از هر ناروا بپوشانى و با استفاده از چشم، عبرت آموزى و جز بدین منظور، آن را به کار نگیرى و از هرزه‌نگرى و بیهوده نگاه کردن پروا کنى؛ زیرا با چشم یا باید بر دانش خود بیفزایى و یا بینش خود را افزون کنى، چرا که چشم، وسیله عبرت‌آموزى است.
و اما حق پاهایت آن است که با آنها به سوى آنچه که بر تو روا نیست نروى؛ و آنها را مرکب گردش و حرکت در راهى که موجب استخفاف و سبکى رهرو است قرار ندهى؛ چرا که باید به وسیله آنها در مسیر دین گام بردارى و پیشى بگیرى و بر این دو پا، بر صراط بایستى؛ پس مراقب باش که تو را نلغزاند و در آتش نیفکند…
و اما حق دست تو این است که آن را به ناروا دراز نکنى؛ که با این کار، عقاب آخرت را براى خود تدارک دیده‌اى و در دنیا نیز زبان ملامت گران را به روى خود گشوده‌اى و هیچ گاه دست خود را از واجبات باز ندارى؛ بلکه احترام نهادن به دست‌ها، این است که آن را حتى از بسیارى از آنچه که حلال است (مثل موارد شبهه و مکروهات)، باز داشته و بسیارى از آنچه را که واجب نیست (مثل مستحبات)، به جاى آوری. در نتیجه به عقل و شرافت این دنیا شهره مى‌گردى؛ ضمن این که ثواب اخروى را نیز براى خود تضمین نموده‌اى.
و اما حق شکم، این است که حتى به اندازه کم هم آن را ظرف حرام قرار ندهى و نسبت به حلال هم میانه‌رو باشى و از حد تقویت جسم، به مرحله پرخورى و خلاف مروت تجاوز نکنى؛ و به هنگام گرسنگى و تشنگى، مراقب باشى که پرخورى و سیرى فراوان موجب کسالت، تنبلى، ضعف، سستى و دور ماندن از همه خیرات و خوبى‌هاست و افراط در نوشیدن هم موجب مستى و خروج از اعتدال و جهالت و بى‌مروتى است.
و اما حَق غریزه شهوت، عبارت از نگهدارى آن از محرمات و یارى نمودن آن با چشم‌پوشى از نامحرم -که این بهترین یاور است- و زیاد یاد مرگ نمودن و تهدید و تحذیر نفس از عذاب الهى می باشد.”[note]1- تحف العقول، صفحه 255[/note]
آری، بر اساس نگرش امام سجاد (علیه السلام) آدمی مالک مطلق اعضا و جوارح خویش نیست، بلکه این اعضا، امانت الهی در دست اوست. لذا نه تنها که نباید آنها را در هر مسیری به‌کار گیرد، بلکه باید بکوشد تا با استفاده صحیح از اعضا و جوارح خویش، حقوق امانت‌داری خویش را بجای آورد.
«برگرفته از “سیری در رساله حقوق امام سجاد (علیه السلام)”، تالیف: آیت الله میر سید محمد یثربی (با برخی اضافات)»
پاورقی:
