آخرین تدبیر 

پیامبر اسلام (صلّی الله علیه و آله و سلّم) پیش از رحلتش چون می‌دانست که امتش در کنار دریای متلاطم فتنه‌ها و آشفتگی‌ها قرار گرفته است، نگران آینده بود. پیامبر (صلّی الله علیه و آله و سلّم) عمدتاً از عده‌‌ای از اطرافیانش نگران بود که که در زمره مسلمین جا گرفته بودند و در کمین نشسته بودند. در این شرایط پیامبر (صلّی الله علیه و آله و سلّم) احساس می‌کرد که جامعه به طرف عقب برمی‌گردد و به عبارت دیگر سنن قبیله‌ای و نژادپرستی عرب جاهلی که از بدو شروع رسالتشان با آن به مبارزه پرداخت را، در حال زنده شدن می‌دید.

با وجود این قبیل مشکلات و در چنین موقعیت حساس، پیامبر (صلّی الله علیه و آله و سلّم) تصمیم داشت که لشکر پرشوری را به ناحیه دور افتاده‌ای گسیل دارد. با اینکه قبل از بیماری امر به تجهیز و حرکت لشکر فرموده بود، با این حال در روز دوم بیماریش پرچم را به دست جوانی به نام “اسامه فرزند زید” داد و او را به فرماندهی لشکر مأمور فرمود.(1) پیامبر (صلّی الله علیه و آله و سلّم) به بزرگان مهاجر و انصار و چهره‌های شناخته شده ایشان دستور داد تحت امر این فرمانده جوان با این جمعیت به ناحیه بَلقاء واقع در سرزمین شام بروند.

رسول اکرم (صلّی الله علیه و آله و سلّم) پس از تجهیز لشکر امر فرمود اسامه و لشکریان تحت امر او هرچه زودتر از مدینه بیرون روند(2) و علاوه بر این کسانی که از حرکت تخلف کنند را لعن فرمود(3) و نسبت به آنها به شدت خشمگین شد. این تصمیمِ پیامبر (صلّی الله علیه و آله و سلّم) از وجوه متعدد قابل بررسی است. زیرا در آن محیط حساسی که توصیف شد و در زمان بیماری پیامبر (صلّی الله علیه و آله و سلّم)، فرماندهی بزرگترین سپاه اسلامی آن روز به جوانی سپرده شد و مقرّر گشت این جوان بر بزرگان مسلمین فرماندهی داشته باشد؛ آن هم در حالی که فرماندهان جنگی و رؤسای قبایل و یاران پیامبر (صلّی الله علیه و آله و سلّم) در میان آن بزرگان حضور داشتند که برای خودشان مقام و منزلتی بالاتر از فرمانده جوانشان متصور بودند.

اما برخی مسلمین از پیوستن به این لشکر علیرغم اصرار پیغمبر (صلّی الله علیه و آله و سلّم) و تأکید شدید و توبیخ و لعن بر متخلّفین، باز کوتاهی کرده و طفره رفتند.(4) این دسته از مسلمین با فرماندهی این جوان مخالفت کردند؛ در صورتی که اگر واقعا روحشان از تعالیم اسلام بهره‌مند شده بود، می‌دانستند پیغمبر (صلّی الله علیه و آله و سلّم) از روی هوی و هوس حرفی نمی‌زند(5) و آنها حق چنین مخالفتی نداشتند. با اینکه پیغمبر می‌دانست که فتنه‌های بزرگی برای امتش بعد از خود در پیش است، چطور می‌شود که شهر را از وجود بزرگان و مهاجرین و انصار تخلیه کند؟

البته همه این مطالب برای انجام گرفتن یک امر مهم و عظیم صورت گرفت که اهمیت آن بیشتر از ظواهری است که مردم تصور می‌کردند. از این تصمیم پیامبر اسلام (صلّی الله علیه و آله و سلّم) می‌توان نکات و پیام‌های زیر را برای امت اسلامی استنباط نمود:

اولاً: پیامبر اکرم (صلّی الله علیه و آله و سلّم) مسلمین را برای قبول قاعده لیاقت و شایستگی در زمان حیات خودشان عملاً آماده نمود و فهماند که شهرت و سالخوردگی اساس استحقاق رهبری و ولایت نیست. لذا قضیه اسامه برای این بود که مردم در آینده ولایت و رهبری علی (علیه السلام) را با سنی کمتر نسبت به چهره‌های برجسته مسلمین بپذیرند.

ثانیا ً: پیامبر اکرم (صلّی الله علیه و آله و سلّم) قصد داشت قبل از رحلتش طمع‌کاران در امر خلافت که آن زمان در شهر بودند و حق خلافت را از صاحب اصلی آن سلب خواهند کرد، از شهر خارج کند. لذا هر شخصیت معروفی را که سرش برای ریاست می‌جنبید جزو لشگر قرار داد. ولی علی (علیه السلام) را مشمول ندانست و حتی هیچ کدام از طرفداران و همراهان علی (علیه السلام) را وارد لشکر ننمود و نام هیچ کدام را برای لشکر اسامه ذکر نکرد.(6)

البته این است علت تأخیر آن جمعیت از همراهی با سپاه اسامه و به همین جهت بود که با نشر شایعات راجع به وفات پیغمبر مانع حرکت اردو می‌شدند تا به هر بهانه‌ای در مدینه باقی بمانند.

ثالثا ً: پیغمبر قصد داشت تمایلات کسانی را که برای احراز خلافت تلاش زیادی می‌کنند، کاهش دهد و برای خودشان و مردم ثابت کند آن کسی که مأمور به اطاعت از فرمانده جوانی می‌شود و لیاقت فرماندهی اردویی را ندارد، چگونه ممکن است برای امر مهم ولایت کلی همه مسلمین صلاحیت داشته باشد؟

به طور خلاصه باید گفت نزدیکی رحلت پیامبر (صلّی الله علیه و آله و سلّم) و نگرانی ایشان نسبت به وقایع بعد از رحلتشان، همگی نشان‌دهنده آنست که اعزام اسامه به عنوان فرمانده سپاه اسلام در حقیقت یکی از آخرین تدبیرهای پیامبر (صلّی الله علیه و آله و سلّم) برای تثبیت جانشینی علی بن ابیطالب (علیهما السلام) بوده است. اما متأسفانه در این جریان، افراد مهمی که منظور نظر پیامبر (صلّی الله علیه و آله و سلّم) بودند، به سپاه اسامه نپیوستند و بعد از رحلت پیامبر (صلّی الله علیه و آله و سلّم) در وقایعی که در مدینه رخ داد، نقش آفرینی نمودند.

(برگرفته از کتاب “ماجرای سقیفه” نویسنده “مرحوم علامه محمد رضا مظفر”، ترجمه “سید غلامرضا سعیدی”، با اندکی تغییرات)

پاورقی‌ها:

1- اعزام سپاه اسامه در بسیاری از منابع تاریخی اهل سنت ذکر شده است که به برخی از آنها اشاره می‌شود:

السیره الحلبیه، ج 3، ص 227 ـ الطبقات الکبری لمحمد بن سعد، ج 2، ص 90 ـ تاریخ مدینه دمشق لإبن عساکر، ج 2، ص 55 ـ عمده القاری فی شرح صحیح بخاری، ج 18، ص 76.

2- تاریخ الاسلام ذهبی، ج 3، ص 19 و تاریخ الخلفاء سیوطی، ص 82.

3- الملل و النحل شهرستانی، ج 1، ص 129 ـ المواقف جرجانی، ج 8، ص 619.

4- فتح الباری فی شرح صحیح البخاری ج 8، ص 115، السیره الحلبیه، ج 3، ص 227.

5- سوره مبارکه نجم، آیه 3.

6- شواهد متعددی وجود دارد که نشان می‌دهد پیامبر (صلّی الله علیه و آله و سلّم) علیرغم امر بزرگان مهاجر و انصار به پیوستن به سپاه اسامه، امیرالمؤمنین علی علیه السلام را از همراهی سپاه اسامه مستثنی کرد.